15 тарау
Денсаулық және ауру
15.1. Денсаулық пен ауру ұғымдарында нені білу керек?
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) денсаулықты «толық физикалық, психикалық және әлеуметтік әл-ауқат жағдайы және ауру ғана емес,сонымен қатар аурулармен күресу шаралары мүмкіндіктерінен» тұратынын анықтады.Осылайша денсалық ұғымы үш құрамдас бөліктерді қамтиды- физикалық, психикалық және әлеуметтік.Ауру ұғымын тұжырымдау ,денсаулық ұғымынан да айтарлықтай қиын мәселе. Өйткені денсаулықсыздық әрқашан ауру бола бермейді.Мысалы біз туберкулезді, алкагольдің бауырға зақым келтіруін, ракты сенімді түрде ауруға жатқызамыз ал сынған қолды ше?Біз жарақатты ауру дей аламыз ба? Бұларды көбіне ауру қатарына жатқызғаннан көрі, патологияға, бұзылысқа, аномалияға жатқызған дұрыс болады. Ауру не екенін жақсы түсіну үшін бізге оның жіктелу схемасы көмектеседі.
Аурулардың жіктелуі
Ауруларды негізгі алты топқа жіктеу қабылданған.
Осы жоғарыда айтып кеткен алты санатты үлкен екі топқа жіктеуге болады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) денсаулықты «толық физикалық, психикалық және әлеуметтік әл-ауқат жағдайы және ауру ғана емес,сонымен қатар аурулармен күресу шаралары мүмкіндіктерінен» тұратынын анықтады.Осылайша денсалық ұғымы үш құрамдас бөліктерді қамтиды- физикалық, психикалық және әлеуметтік.Ауру ұғымын тұжырымдау ,денсаулық ұғымынан да айтарлықтай қиын мәселе. Өйткені денсаулықсыздық әрқашан ауру бола бермейді.Мысалы біз туберкулезді, алкагольдің бауырға зақым келтіруін, ракты сенімді түрде ауруға жатқызамыз ал сынған қолды ше?Біз жарақатты ауру дей аламыз ба? Бұларды көбіне ауру қатарына жатқызғаннан көрі, патологияға, бұзылысқа, аномалияға жатқызған дұрыс болады. Ауру не екенін жақсы түсіну үшін бізге оның жіктелу схемасы көмектеседі.
Аурулардың жіктелуі
Ауруларды негізгі алты топқа жіктеу қабылданған.
- Патогенді ағзалардан туындайтын аурулар. Әдетте патогенді, немесе ауру тудыратын ағзаларға вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар, сондай-ақ жалпақ және дөңгелек құрттар жатады. Олардың барлығы қандай да бір органның қалыпты жұмысына кедергі жасайды.Бактериялардан туындайтын(мысалы тырысқақ), вирустардан туындайтын(мысалы қызылша), саңырауқұлақтардан туындайтын (мысалы теміреткі) аурулар жұқпалы деп аталады.Егер патогендік қарапайым немесе құрттар болса, паразиттік аурулар немесе инвазия деп айтуға болады. Мұндай аурудың ең кеңінен таралғаны - безгек (қарапайым деп аталады).
- Антропогендік аурулар. Оларды әлеуметтік аурулар немесе өркениет аурулары деп те аталады. Олардың көбісі қазіргі өнеркәсіптік қоғам сипатына тән, мысалы ишемиялық (коронарлық) жүрек аурулары, маскүнемдік, нашақорлық, өкпе обыры, кәсіптік аурулар , сонымен қатар ластануға байланысты аурулар: яғни қоршаған ортаның ластануы. Соңғы топтасғыларға мидың қорғасын және сынап әсерінен зақымдануы, демікпенің кейбір жағдайлары, және де атом электр станциялары маңында тұратын адамдардың қатерлі ісік нышандары.
- Қоректік тапшылық (дефициттер). Азықтық рационда кейбір компоненттердің болмауы патологияның ауыр жағдайларына әкеледі. Ақуыз сияқты маңызды қоректік заттарлың тапшылығы квашиоркор және маразм тудырады. Белгілі бір витаминдердің жетіспеушілігі авитаминозға әкелуі мүмкін, мысалы пеллагра (В дәрумені жетіспеушілігі), цинги (С витамині тапшылығы) немесе рахит (Д витаминінің жетіспеуі) әкеледі. Минералдық элементтердің жетіспеушілігі де қауіпті: кальций мен фосфордың жетіспеушілігі мешелге ұрындырады, йодтың жетіспеушілігі- эндемиялық зобқа ұрындырады. Тағамдық тапшылығы аурулары туралы сегізінші бөлімде талқыланады.
- Тұқым қуалайтын және туа біткен патологиялар. Бұл жағдайлар дәрігерлер мен барша жұртшылықты алаңдатып отырғаны бар. Ең танымал тұқым қулайтын ауытқуға мысал келтіретін болмақ: муковисцидоз, ауру (хорее), Хантингтон және Даун синдромы. Генетикалық сипаттағы басқа да патологиялар 25 бөлімде талқыланады. Туған ақаулар (даму кемістіктері) жемістер қабілетніңі нашар қалыптасуына байланысты, бірақ генетикалық міндет туындаған жоқ. Медициналық жетістіктердің арқасында, бұрын ауытқу әселерінен қайтыс болған балалар, қазір ұзақ уақыт өмір сүруде. Бұл қоғамға адамның психикалық және физикалық ауытқуларында, қанша қиын болса да, толыққанды өмір сүру үшін оны қамтамасыз ету керектігін міндеттейді. Алайда, генетикалық скрининг (жаппай скрининг) ауытқуды ұрықтың дамуының алғашқы сатысында-ақ ашуға мүмкіндік беріп, оны тоқтатуға болатынын көрсетті. Жалпы, туа біткен ақаулар проблемасы көптеген әлеуметтік және этикалық аспектілері бар, сондықтан, қоғамда тұрақты дебат болып табылады. Бұл жайындағы кейбір элементтер 21 және 25 бөлімде талқыланады.
- Жасқа байланысты аурулар. Организмнің қартаю кезіндегі дене тінінің азғындалуы аномалия мен ауруларға әкелуі мүмкін. Мысалы қарт адамдардың көз бұлшық еттерінің әлсіреуінен олар қырағылыққа тап болады.Жасқа байланысты сүйек пен буын өзгерістері артритке, артерия қабырғаларының серпімділігінің жойылуына әкеледі.
- Психикалық бұзылулар. Бұл топ шизофрения, егде саналатын (деменция) және тоқырау мысалында ауытқуларымен кең ауқымын қамтиды.Осындай кейбір бұзылыстарды толығымен жоятын дәрілер жасалуда. Соңғы жүзжылдықта ақыл-есі кем адамдарға еріксіз түрде ауруханаларға жатқызылып, айлар не тіпті жылдар бойы амбулаториялық емдеумен қатар күндізгі стационарларда күтім көрсетілуде.
Осы жоғарыда айтып кеткен алты санатты үлкен екі топқа жіктеуге болады.
- Жұқпалы аурулар. Бұл аурулар ауру адамнан сау адамға жұға алатын болғандықтан солай аталады. Олардың барлығы бірінші топқа жатады. Бұл инфекциялар адамға ауа арқылы (түшкіргенде, жөтелгенде, сөйлескенде) немесе науқаспен тікелей байланыс кезінде оның фекалиясымен немесе биологиялық сұйықтығымен (қанмен, құпиялармен,спермамен және т.б ), жыныстық қатынаспен, бірге қолданылған объектілермен : азық-түліктер және су. Көптеген жағдайда аурулар сау адамға ауру тасымалдаушылардың комегімен жұғады. Мысалы адам безгек ауруымен зақымдануы үшін оны плазмалық безгек өткізуші маса шағуы керек(15.3.3 бөлім), бубонды обаны бүргеден, эпидемиялық сүзек- паразитттерден және т.б.
- Жұқпалы емес аурулар. Бұл топқа 2-6 топтағылар жатады. Бұзылулардың ерекше жағдайы(4 топ) ол ата-аналардың гендік жиынының ақуалының әсері балаларына берілуі.
- Аурулар эпидемиологиясы
15.1 сурет.1985 жылдағы дамыған елдер мен дамушы елдердің өлім санының басты себептері.Сол жақта пайыздық қатынаспен, оң жақта аюсолютті миллиондық қатынаспен көрсетілген. (Из Lopez A. D., 1993, Causes of death in the industrialized and the developing countries: estimates for 1985; в кн.: Jamison D.T., Mosley H. (eds) Disease Control Priorities In Developing Countries, OUP.)
Дамыған елдер мен дамушы елдердің арасындағы болып жатқан өзгерістер мен өткір айырмашылықтары қалай түсіндіруге болады? Әрине,бір қарағанда,біз оны медициналық қызметпен байланыстыруымыз мүмкін, бірақ 14.42 суретте көріп тұрғандай Англия мен Уельсте қызылша әсерінен өлім саны белсенді алдын алу шаралары әсерінен тез түсті. Қызылшаға қарсы екпе ол жақта 1968 жылы енгізілді. ХХ ғасырдың басында да көкжөтел және туберкулез сияқты жұқпалы аурулар көптеген жандардың өмірін алды деп айтуға болады.Сондықтан да, аурумен күресу барысында медициналық қызметпен қатар, әлеуметтік және экономикалық факторлар да маңызды рөл ойнайды.
Кейбір қауіпті жұқпалы аурулар, мысалы тырысқақ, іш сүзегі және дизентерия сияқты аурулар азық-түліктер мен судың фекальді ластануының әсерінен таралады. Англия мен Уельсте 1875 жылы шыққан ағынды сулады жинау және оларды санитарлық нормаларға сәйкес тазалайтын және олардан таза ауыз су алу туралы заң қабылданғаннан кейін бұл аурулардың саны жоғала бастаған. Жұқпалы аурулардан сақтану үшін өмір сүру сапасының артуы, патогенді ағзаның төзімділігін арттырады.Әсіресе дұрыс тамақтану мен қалыпты тұрмыс жағдай маңызды рөлге ие. Осылайша толып өмір сүретін адамдардың арасындағы (мысалы бірнеше адам бір бөлмеде)респираторлық инфекция және дұрыс тамақтанбайтын адамдар арасындағы туберкулез ауруының таралуы жойылған.Қызылша әсіресе дамушы елдерге қауіпті болып табылады,себебі ол көбіне жас балаларды(жиі егуден бұрын бір жасқа толмағанда ) зақымдайды,балалар ағзасында төмен төзімділік болған кезде.Жақсы жағдайда өскен балаға қарағанда, дұрыс тамақтанбай,басқа да жұқпалы және паразиттері бар балада ауру қиын өтеді.
Осылайша,Ұлыбританияда және басқа да дамыған елдерде медициналық қызмет,өмір сүру жағдайы мен тамақтанудың жақсаруы әсерінен жұқпалы аурулардың саны сирек кездеседі.Алайда тиісті денсаулық сақтау мен алдын алу әдістерін жетілдірудің (иммундау таралуы) және емделудің (мысалы антибиотиктердің пайда болуы) маңыздылығын ұмытпаған жөн.Жалпыәлеметтік, экономикалық және медициналық факторладың нақты жағдайларға байланысты екендігі айтылуда.
Кейбір қауіпті жұқпалы аурулар, мысалы тырысқақ, іш сүзегі және дизентерия сияқты аурулар азық-түліктер мен судың фекальді ластануының әсерінен таралады. Англия мен Уельсте 1875 жылы шыққан ағынды сулады жинау және оларды санитарлық нормаларға сәйкес тазалайтын және олардан таза ауыз су алу туралы заң қабылданғаннан кейін бұл аурулардың саны жоғала бастаған. Жұқпалы аурулардан сақтану үшін өмір сүру сапасының артуы, патогенді ағзаның төзімділігін арттырады.Әсіресе дұрыс тамақтану мен қалыпты тұрмыс жағдай маңызды рөлге ие. Осылайша толып өмір сүретін адамдардың арасындағы (мысалы бірнеше адам бір бөлмеде)респираторлық инфекция және дұрыс тамақтанбайтын адамдар арасындағы туберкулез ауруының таралуы жойылған.Қызылша әсіресе дамушы елдерге қауіпті болып табылады,себебі ол көбіне жас балаларды(жиі егуден бұрын бір жасқа толмағанда ) зақымдайды,балалар ағзасында төмен төзімділік болған кезде.Жақсы жағдайда өскен балаға қарағанда, дұрыс тамақтанбай,басқа да жұқпалы және паразиттері бар балада ауру қиын өтеді.
Осылайша,Ұлыбританияда және басқа да дамыған елдерде медициналық қызмет,өмір сүру жағдайы мен тамақтанудың жақсаруы әсерінен жұқпалы аурулардың саны сирек кездеседі.Алайда тиісті денсаулық сақтау мен алдын алу әдістерін жетілдірудің (иммундау таралуы) және емделудің (мысалы антибиотиктердің пайда болуы) маңыздылығын ұмытпаған жөн.Жалпыәлеметтік, экономикалық және медициналық факторладың нақты жағдайларға байланысты екендігі айтылуда.
15.2 сурет. 1851 және 1990 жылдардағы Англия мен Уельстегі өлімнің басты себепьері.. (мәліметтер 1851жыл . Registar-General, 1855, England and Wales Report; мәлеметтер 1990жыл. Registar-General, 1992, Annual Abstract of Statistics 1992, HMSO, London, Table 2.20, p. 37.)
Екпелердің таралуы әсерінен жұқпалы аурулардың саны дамушы елдерде төмендеген.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы(ДДҰ)(15.2.1 және 15.2.3 бөлім) алты түрлі жұқпалы аурудың алдын алу шараларын талап ететіндігін айтады: қызылша, сіреспе, көкжөтел, полиомиелит, туберкулез және дифтерия.Дамыған елдерде жұқпалы аурулардан өлім санының азаюы, олардың себебін анықтауға мүмкіндік берді(15.1 және 15.2 суреттер). Олар жүрек-қан тамырлары аурулары(15.5 бөлім) мен онкологиялық аурулар(7.9.5 бөлім).Бұлар заманауи эпидемиялар болып саналады,себебі қоғам әлі де болса бұл аурулармен тиімді күресу шараларын үйренген жоқ.Бұл аурулар адамда өзінен өзі туындайды.Көптеген қауіпті аурулар дамыған елдерде өркениеттің әсерінен туындаған. Біз өмір сүру ұзақтығы мен сонымен байланысты жас ерекшеліктеріне сәйкес тәуекелдерді айтып отырмыз.Мысалы обыр ауруы көбінесе егде адамдарда кездеседі.
15.3 сурет. 1990 жылдағы дамушы елдердегі қызылшадан,кіндік сіреспеден, көкжөтелден және де полиомелиттен өлгендер саны . (Work of WHO, Biennial Report 1992-3(1994), WHO, Geneva.)
15.2 суретте Англия мен Уельстегі өлім санының 1851 мен 1990 жылдардағы көрсеткіштері салыстырылған.Диаграммада жұқпалы аурулармен сырқаттанушылықтың күрт төмендеуі көрсетілген.
15.2.1.Егу
Екпенің рөлі
Әлемде күніне 10 миллионнан астам адам жұқпалы аурулардың әсерінен өледі. Солармен күресудің ең мықты құралы – егу, оның пайда болуы медицина тарихында маңызды рөлге ие. Екпенің мәні сау адамның антигендерін алып(инъекция арқылы немесе ауызша, жұту) ,ауру адамның ағзасына салады, оның себебі ауру адамның иммундық жүйесі оларға қарсы антиденелер жасап үйренуі үшін. Нәтижесінде,жұқтыру процесі болмай тұрып, қоздырғыштар жойылып кетеді. Екпе стратегиялық түрде табыстар әкелуі үшін, ол көптеген адамдарды қамтуы қажет, сонымен қатар ол ауру жойылғанша жалғастырылуы тиіс. Ұлыбританияда медико-санитарлық хабарлаулардыңәсерінен барлық тұрғындар ерікті түрде екпемен қамтамасыз етілгендіктен, екпе егу мінедеттелмеген.Бұл аурудың таралмауына мүмкіндік береді. Жергілікті жерде жұқпалы аурулар тұтанған кезде карантиндік егу арқылы немесе аурулармен байлыныс жасағандар мен сол жердің тұрғындарының бәріне екпе егу керек.Алайда қырағылықты ұмытпаған жөн. Мысалы, Британияда көптеген ата-анлар көкжөтелге қарсы екпеге күмән тудырып, тоқтатқаннан кейін, бұл аурумен сырақаттанушылық тұрақты түрде өсе бастады.
Сонымен қатар жұқпалы аурулар ұлттық шекараларды мойындамайды, жұқпалы аурулармен күрескенде ұлттық бағдарламадан басқа , халықаралық саясаттың үйлестірлуін талап ететіндігін басты назарға алу керек.Осыны жүргізу- ДДҰ ның басты міндеті.
Шешекке қарсы күрес
Екпенің басты табыстарының бірі- ол табиғи немемсе адами шешектің толығымен жойылуы. 1960 жылдың соңына қарай әлемнің түрлі 33 еліндегі осы аурумен сырақаттанатындар саны шамамен 15 млн.ға жеткен. ДДҰ жұқпалы аурулармен күресті 1956 жылы бастады, ал Сомалида 1977 жылы соңғы науқас тіркелген. Содан бері табиғи шешек іс жүзінде жоғалды. Оның вирусы әлі күнге дейін АҚШ пен Ресейдің арнайы зертханаларында сақталуда, бірақ көптеген ғалымдар шешек вирусының толығымен жойылуы тиіс деп санайды.
Шешекпен қарсы күресте табысқа жету үшін келесі факторлар көмектеседі.
Егу
1.Жұқтырған адамдар оңай танылды
2. Сообщавших о новых случаях заболевания премировали.
Эпидемияға қарсы іс-шаралар
1.Жұқпалы ауру тараған аймаққа түгелдей «сақиналы егу» жүргізу
2.Науқастарды міндетті түрде оқшаулау
3.Науқастармен байланысы бар адамды анықтау.
4.Екпе алмағандардың қозғалысын шектеу
Бұлардың барлығы халықаралық ынтымақтастық пен қомақты қаржыны талап етеді.
Егу бағдарламалары
Кейбір елдерде екпе егу міндетті болып саналады, ал Ұлыбританияда тек ұсыныс ретінде жүргізіледі. Ата-аналардан балаларын түрлі аурулардан сақтану үшін екпе егуін ұсынады(15.2 кесте).Дамыған елдерде егу бағдарламалары іс жүзінде полиомелит пен дифтериямен күресте ерекше сәтті болды.Мысалы, 1986 жылдан 1991 жылға дейін Ұлыбританияда тек дифтериямен ауырған 13 жағдай тіркелген және бірде бір өлім саны болмаған.
1984 жылы ДДҰ ның алты түрлі қауіпті жұқпалы аурумен күресу барысында (қызылша, көкжөтел, сіреспе, полиомиелит, туберкулез, дифтерия) планетаның 50% балалары иммундалды, ал 1990 жыл бұл көрсеткіш 80%-ға дейін көтерілді.1974жылдане 1984 жылға дейін екпенің әсерінен 1 млннан астам баланың өмірі аман сақталып қалынды.
Екпенің рөлі
Әлемде күніне 10 миллионнан астам адам жұқпалы аурулардың әсерінен өледі. Солармен күресудің ең мықты құралы – егу, оның пайда болуы медицина тарихында маңызды рөлге ие. Екпенің мәні сау адамның антигендерін алып(инъекция арқылы немесе ауызша, жұту) ,ауру адамның ағзасына салады, оның себебі ауру адамның иммундық жүйесі оларға қарсы антиденелер жасап үйренуі үшін. Нәтижесінде,жұқтыру процесі болмай тұрып, қоздырғыштар жойылып кетеді. Екпе стратегиялық түрде табыстар әкелуі үшін, ол көптеген адамдарды қамтуы қажет, сонымен қатар ол ауру жойылғанша жалғастырылуы тиіс. Ұлыбританияда медико-санитарлық хабарлаулардыңәсерінен барлық тұрғындар ерікті түрде екпемен қамтамасыз етілгендіктен, екпе егу мінедеттелмеген.Бұл аурудың таралмауына мүмкіндік береді. Жергілікті жерде жұқпалы аурулар тұтанған кезде карантиндік егу арқылы немесе аурулармен байлыныс жасағандар мен сол жердің тұрғындарының бәріне екпе егу керек.Алайда қырағылықты ұмытпаған жөн. Мысалы, Британияда көптеген ата-анлар көкжөтелге қарсы екпеге күмән тудырып, тоқтатқаннан кейін, бұл аурумен сырақаттанушылық тұрақты түрде өсе бастады.
Сонымен қатар жұқпалы аурулар ұлттық шекараларды мойындамайды, жұқпалы аурулармен күрескенде ұлттық бағдарламадан басқа , халықаралық саясаттың үйлестірлуін талап ететіндігін басты назарға алу керек.Осыны жүргізу- ДДҰ ның басты міндеті.
Шешекке қарсы күрес
Екпенің басты табыстарының бірі- ол табиғи немемсе адами шешектің толығымен жойылуы. 1960 жылдың соңына қарай әлемнің түрлі 33 еліндегі осы аурумен сырақаттанатындар саны шамамен 15 млн.ға жеткен. ДДҰ жұқпалы аурулармен күресті 1956 жылы бастады, ал Сомалида 1977 жылы соңғы науқас тіркелген. Содан бері табиғи шешек іс жүзінде жоғалды. Оның вирусы әлі күнге дейін АҚШ пен Ресейдің арнайы зертханаларында сақталуда, бірақ көптеген ғалымдар шешек вирусының толығымен жойылуы тиіс деп санайды.
Шешекпен қарсы күресте табысқа жету үшін келесі факторлар көмектеседі.
Егу
- Шешек вирусының беткі антигендері өзгерген жоқ, сондықтан да көптеген жылдар бойы оған қарсы егулер әсерлі болып қалды. Сонымен қатар басқа да көріністері бар , мысалы тұмау және безгек. Бұл аурудаң қоздырғыштары үнемі құбылады немесе өздерінің антигендерін алмастырады.Бұл бұрынғы жұқпалы аурудан немесе екпеден қалыптасқан антиденелері қалыптасқан иммундық жүйені алдауға мүмкіндік береді.
- Тропикалық және субтропикалық елдерде жұмыс істеу үшін термотұрақты екпелер жасалған.
- Екпенің ағзаға оңай енгізілетіндіктен (қолдағы шағын сызаттар арқылы) медицина қызметкерлері оны тез салуға үйренді.
1.Жұқтырған адамдар оңай танылды
2. Сообщавших о новых случаях заболевания премировали.
Эпидемияға қарсы іс-шаралар
1.Жұқпалы ауру тараған аймаққа түгелдей «сақиналы егу» жүргізу
2.Науқастарды міндетті түрде оқшаулау
3.Науқастармен байланысы бар адамды анықтау.
4.Екпе алмағандардың қозғалысын шектеу
Бұлардың барлығы халықаралық ынтымақтастық пен қомақты қаржыны талап етеді.
Егу бағдарламалары
Кейбір елдерде екпе егу міндетті болып саналады, ал Ұлыбританияда тек ұсыныс ретінде жүргізіледі. Ата-аналардан балаларын түрлі аурулардан сақтану үшін екпе егуін ұсынады(15.2 кесте).Дамыған елдерде егу бағдарламалары іс жүзінде полиомелит пен дифтериямен күресте ерекше сәтті болды.Мысалы, 1986 жылдан 1991 жылға дейін Ұлыбританияда тек дифтериямен ауырған 13 жағдай тіркелген және бірде бір өлім саны болмаған.
1984 жылы ДДҰ ның алты түрлі қауіпті жұқпалы аурумен күресу барысында (қызылша, көкжөтел, сіреспе, полиомиелит, туберкулез, дифтерия) планетаның 50% балалары иммундалды, ал 1990 жыл бұл көрсеткіш 80%-ға дейін көтерілді.1974жылдане 1984 жылға дейін екпенің әсерінен 1 млннан астам баланың өмірі аман сақталып қалынды.
Алайда, осы жетістіктерге қарамастан, 1990 жылға қарай жұқпалы аурудан жылына 3 млн. бала өлді, ал шамамен 4,6 млн-ы егусіз қалды.Қызылша 1,4 млн өмірді алды(әрбір өлім 20 секунд сайын), көкжөтел 490 000, ал туберкулез- 450 000 өмірді алған болатын. ДДҰ бағдарламасы бойынша жыл сайынғы жүргізіліп жатқан іс-шаралар құны шамамен 1,5 млрд. АҚШ доллары (гранттар түрінде елдерге берілген соманың үштен бірі) болып табылады.
ДДҰ-ның кеңейтілген иммундау бағдарламасы 2000 жылы, бактериялық және вирустық инфекцияларға қарсы бірқатар вакцинация бүкіл әлемде нәрестелердің 90% астам қамтылуы керек екенін көздейді. Мақсатталған аурулардың ішінде В гепатитін және полиомелитті жою жоспарлануда.
Безгек, Денге қызбасы, ұйқы ауруы, гельминтоз (құрт инвазиясы), АҚТҚ-жұқпасы, алапес және т.б ауруларға қарсы кейбір маңызды вакциналар әзірлеу қажет. Сонымен қатар, қолданысқа енді неғұрлым тиімді және қауіпсіз дәрілік препараттар келуге тиіс. Мысалы тырысқаққа қарсы вакцина 50% дағдайда ғана қорғанысты қамтамасыз етеді және өндірілген иммунитет тұрақсыз болып келеді (15.3.1 бөлім). Тиімділігін арттыру, сондай-ақ тұмауға қарсы вакцинадан бастап қажет.
Вакцина түрлері
Вакцинаның әртүрлі түрлері 14.9.5. бөлімде сипатталған. Тірі және өлтірілген вакцинаның салыстырмалы артықшылықтары мен кемшіліктері туралы дебат көптеген жылдар бойы тоқтаған емес. Бірінші сөзсіз тиімді болып табылады, бірақ оны егу көп тәуекелді қажет етеді. Нақты вакцинаны қолдану аясында эпидемиологиялық табысқа жету үшін оған препараттың құны, оның қауіпсіздігі, денсаулық сақтау ұйымы және халықтық сана секілді факторлар әсер етеді.
Вакцинаны шығарудың және егудің түрлі жолдары бар. Мысалы, Ұлыбританияды іш сүзегіне қарсы вакцинаға үш түрлі препарат қолданылады.Олар:
1.Барлық өлтірілген жасушалар (қазіргі уақытта пайдаланылмайды)
2.Іш сүзегі бактерия капсуласынан алынатын полисахарид сіріндісі
3. Бактериялардағы тірі әлсіреген штамм.
Вакцинаның екінші түрі ең соңғы шықты (1992 жылы),аз дозаны қажіт етеді және қазіргі уақытта қолайлы болып саналады.
Дамыған елдерде вакцина таңдауда басты мәселе оның қауіпсіздігі болса, үшінші әлем елдеріне оның бағасы мен халықты иммундау ең көбі жету үшін мүмкіндігі маңызды болып табылады.
Жақында гендік-инженерлік әдістерін пайдалана отырып вакциналар шығара бастады. Көптеген ауру қаздырғыш микроағзаларды табиғи хосттан тыс әспеттеу мүмкін емес. Осындай жағдайларда антигендік препараттарды дайындаудың дәстүрлі әдісі қолдануға болмайды.Мысалы, мерез қоздырғышы - боз трепонемадан және алапес тудырады, адам денесінің ішінде көбеймейді, сондықтан бұл микроорганизмдерден тірі және өлі вакциналардың көп мөлшерін алуға болмайды. Баламалы тәсіл рекомбинантты ДНК технологиясы негізделген. Гены, кодирующие нужные для вакцинации антигены, переносят из этих возбудителей в легко культивируемых хозяев, которые становятся «фабриками» по производству необходимого антигенного белка. Мұндай схема вирусты гепатитке қарсы вакцина өндіруде қолданылады. Гепатит вирусының антидене бетіндегі гендерді анықтап, клондпуға және бөтен ДНҚ да орнатуға мүмкіндікк болды. Алайда, барлық антигендерде жұмыс оңай емес.
Вакциналарды қауіпсіздігі мен тиімділігі
Вакцинаның қауіпсіздігі мен тиімділігіне қатысты кейде қоғамда даулар туындайды. 1986 жылға дейін Ұлыбританияда тірі әлсіретілген қызылша вакцинасының 160 млн дозасы халықты тамаша қорғауды қамтамасыз етті. Екпе қабылдаған балалардың 5-15% бесінші күні дене қызуы көтеріледі, миллионның бірінде орталық жүйке жүйесі дамиды (энцефалит). Мұндай жанама әсерлер қоғамдық жасалған болса, онда ол адамға елеулі алаңдаушылық тудыруы мүмкін және олар вакцинацинацияға қарсы болуы мүмкін.
Шын мәнінде қызылшаға қарсы екпеден кейін энцефалитпен ауырудың ықтималдылығ белгісіз себептермен ауырудан төмен болып келеді. Өлген бактериялардан тұратын көкжөтелге қарсы вакцина да кейде ұстамаға(100000 дозада 1 жағдай) немесе бас миының зақымануына(300000 дозада 1 жағдай) әкелетін неврологиялық ауытқулар болады. Қызылша мен дифтерия қарсы вакциналар жергілікті қабыну реакциясын және ларингит тудыруы мүмкін.
Алайда, вакцинацияны қабылдмаған балалар әлі де осы аурулардан өліп жатыр, сондықтан, баланы вакцинациялау қажет пе немесе қажет емес екенін шешу үшін ата-аналар барлық қолда бар ақпараттың салмағы керек және олар балаларының тағдыры үшін жауапкершілікті ала отырып бұл істі жүзеге асырады.
ДДҰ-ның кеңейтілген иммундау бағдарламасы 2000 жылы, бактериялық және вирустық инфекцияларға қарсы бірқатар вакцинация бүкіл әлемде нәрестелердің 90% астам қамтылуы керек екенін көздейді. Мақсатталған аурулардың ішінде В гепатитін және полиомелитті жою жоспарлануда.
Безгек, Денге қызбасы, ұйқы ауруы, гельминтоз (құрт инвазиясы), АҚТҚ-жұқпасы, алапес және т.б ауруларға қарсы кейбір маңызды вакциналар әзірлеу қажет. Сонымен қатар, қолданысқа енді неғұрлым тиімді және қауіпсіз дәрілік препараттар келуге тиіс. Мысалы тырысқаққа қарсы вакцина 50% дағдайда ғана қорғанысты қамтамасыз етеді және өндірілген иммунитет тұрақсыз болып келеді (15.3.1 бөлім). Тиімділігін арттыру, сондай-ақ тұмауға қарсы вакцинадан бастап қажет.
Вакцина түрлері
Вакцинаның әртүрлі түрлері 14.9.5. бөлімде сипатталған. Тірі және өлтірілген вакцинаның салыстырмалы артықшылықтары мен кемшіліктері туралы дебат көптеген жылдар бойы тоқтаған емес. Бірінші сөзсіз тиімді болып табылады, бірақ оны егу көп тәуекелді қажет етеді. Нақты вакцинаны қолдану аясында эпидемиологиялық табысқа жету үшін оған препараттың құны, оның қауіпсіздігі, денсаулық сақтау ұйымы және халықтық сана секілді факторлар әсер етеді.
Вакцинаны шығарудың және егудің түрлі жолдары бар. Мысалы, Ұлыбританияды іш сүзегіне қарсы вакцинаға үш түрлі препарат қолданылады.Олар:
1.Барлық өлтірілген жасушалар (қазіргі уақытта пайдаланылмайды)
2.Іш сүзегі бактерия капсуласынан алынатын полисахарид сіріндісі
3. Бактериялардағы тірі әлсіреген штамм.
Вакцинаның екінші түрі ең соңғы шықты (1992 жылы),аз дозаны қажіт етеді және қазіргі уақытта қолайлы болып саналады.
Дамыған елдерде вакцина таңдауда басты мәселе оның қауіпсіздігі болса, үшінші әлем елдеріне оның бағасы мен халықты иммундау ең көбі жету үшін мүмкіндігі маңызды болып табылады.
Жақында гендік-инженерлік әдістерін пайдалана отырып вакциналар шығара бастады. Көптеген ауру қаздырғыш микроағзаларды табиғи хосттан тыс әспеттеу мүмкін емес. Осындай жағдайларда антигендік препараттарды дайындаудың дәстүрлі әдісі қолдануға болмайды.Мысалы, мерез қоздырғышы - боз трепонемадан және алапес тудырады, адам денесінің ішінде көбеймейді, сондықтан бұл микроорганизмдерден тірі және өлі вакциналардың көп мөлшерін алуға болмайды. Баламалы тәсіл рекомбинантты ДНК технологиясы негізделген. Гены, кодирующие нужные для вакцинации антигены, переносят из этих возбудителей в легко культивируемых хозяев, которые становятся «фабриками» по производству необходимого антигенного белка. Мұндай схема вирусты гепатитке қарсы вакцина өндіруде қолданылады. Гепатит вирусының антидене бетіндегі гендерді анықтап, клондпуға және бөтен ДНҚ да орнатуға мүмкіндікк болды. Алайда, барлық антигендерде жұмыс оңай емес.
Вакциналарды қауіпсіздігі мен тиімділігі
Вакцинаның қауіпсіздігі мен тиімділігіне қатысты кейде қоғамда даулар туындайды. 1986 жылға дейін Ұлыбританияда тірі әлсіретілген қызылша вакцинасының 160 млн дозасы халықты тамаша қорғауды қамтамасыз етті. Екпе қабылдаған балалардың 5-15% бесінші күні дене қызуы көтеріледі, миллионның бірінде орталық жүйке жүйесі дамиды (энцефалит). Мұндай жанама әсерлер қоғамдық жасалған болса, онда ол адамға елеулі алаңдаушылық тудыруы мүмкін және олар вакцинацинацияға қарсы болуы мүмкін.
Шын мәнінде қызылшаға қарсы екпеден кейін энцефалитпен ауырудың ықтималдылығ белгісіз себептермен ауырудан төмен болып келеді. Өлген бактериялардан тұратын көкжөтелге қарсы вакцина да кейде ұстамаға(100000 дозада 1 жағдай) немесе бас миының зақымануына(300000 дозада 1 жағдай) әкелетін неврологиялық ауытқулар болады. Қызылша мен дифтерия қарсы вакциналар жергілікті қабыну реакциясын және ларингит тудыруы мүмкін.
Алайда, вакцинацияны қабылдмаған балалар әлі де осы аурулардан өліп жатыр, сондықтан, баланы вакцинациялау қажет пе немесе қажет емес екенін шешу үшін ата-аналар барлық қолда бар ақпараттың салмағы керек және олар балаларының тағдыры үшін жауапкершілікті ала отырып бұл істі жүзеге асырады.
15.3. Жұқпалы аурулар
Жұқпалы аурулдар ағзаға сол жерде мекендейтін жануарларден немесе паразитттерден туындауы мүмкін. Мұндай аурудың қоздырғыштарын патогендер деп атайды. Кейбір мысалдар осы кестеде көрсетілген. 15.3-15.6. Тырысқақ ,туберкулез, безгек, ЖҚТБ, іш сүзегі және сальмонеллез туралы ақпарат келесі бөлімдерде талқыланатын болады. Патогендерден адам ағзасын қорғау механизм 14 бөлімде талқыланды.
Жұқпалы ауруларды талқылау кезінде, әдетте, мынадай ұғымдар пайдаланылады.
Этиология- аурудың себептері жиынтығы.
Эпидемиология- халықтың белгілі бір тобының аурудың таралуына ықпал факторларының жиынтығы.
Патогендік- ауру тудырады ағза (патогенді).
Тасымалдаушы– қоздырғышты бір ағзадан екінші ағзаға тасымалдайтын организмдер; мысалы, безгек масалары- тасымалдаушы (патогенді емес).
Жұқпалы аурулдар ағзаға сол жерде мекендейтін жануарларден немесе паразитттерден туындауы мүмкін. Мұндай аурудың қоздырғыштарын патогендер деп атайды. Кейбір мысалдар осы кестеде көрсетілген. 15.3-15.6. Тырысқақ ,туберкулез, безгек, ЖҚТБ, іш сүзегі және сальмонеллез туралы ақпарат келесі бөлімдерде талқыланатын болады. Патогендерден адам ағзасын қорғау механизм 14 бөлімде талқыланды.
Жұқпалы ауруларды талқылау кезінде, әдетте, мынадай ұғымдар пайдаланылады.
Этиология- аурудың себептері жиынтығы.
Эпидемиология- халықтың белгілі бір тобының аурудың таралуына ықпал факторларының жиынтығы.
Патогендік- ауру тудырады ағза (патогенді).
Тасымалдаушы– қоздырғышты бір ағзадан екінші ағзаға тасымалдайтын организмдер; мысалы, безгек масалары- тасымалдаушы (патогенді емес).
Инкубациялық кезең – инфекциядан жұқтырылғаг кезден бірінші белгілері пайда болғанға дейінгі уақыт.
Инфекциялық кезең – науқас ауруын салауатты адамға жұқтырып қоюы мүмкін уақыт.
Тасымалдаушы - ауруы жоқ жеке ағза, бірақ қоздырғыштардан сау адамға жұғуы мүмкін.
Тіркелген ауру - індеттің таралмауы үшін, дәрігерлердің қандай жағдайда да мемлекеттік денсаулық сақтау органдарына хабарлауы тиіс ауру (мысалы, тырысқақ, туберкулез, полиомиелит).
Эпидемия- адамдар арасында жылдам таралып, өлімге дейін апаратын аурулар.
Пандемия- бүкіл континентті немесе тіпті бүкіл ғаламшарды қамтитын эпидемия.
Энднемия-облыстың кейбір бөліктерінде тұрақты тіркеліп тұратын ауру.
Объективті белгідер- науқастың қаралуы кезінде дәрігер анықтай алатын белгілер, мысалы бөрпе немесе жоғары температура.
Субъектив белгілер – науқастың өзі анықтай алатын белгілер, мысалы бастың ауыруы және жүректің айнуы.
Белгілер (симптоматика)- объективті және субъективті белгілердің жиынтығы.
Профилактика- аурулардың алдын алу үшін жасалатын шаралар, мысалы егу, гигенаны қадағалау, ағынды суларды тазалау.
Емдеу – науқастың ішіндегі қоздырғыштарды жою немесе белгілерді жеңілдету мақсатында антибиотиктерді егу нәтижесінде жасалатын шаралар.
Инфекциялық кезең – науқас ауруын салауатты адамға жұқтырып қоюы мүмкін уақыт.
Тасымалдаушы - ауруы жоқ жеке ағза, бірақ қоздырғыштардан сау адамға жұғуы мүмкін.
Тіркелген ауру - індеттің таралмауы үшін, дәрігерлердің қандай жағдайда да мемлекеттік денсаулық сақтау органдарына хабарлауы тиіс ауру (мысалы, тырысқақ, туберкулез, полиомиелит).
Эпидемия- адамдар арасында жылдам таралып, өлімге дейін апаратын аурулар.
Пандемия- бүкіл континентті немесе тіпті бүкіл ғаламшарды қамтитын эпидемия.
Энднемия-облыстың кейбір бөліктерінде тұрақты тіркеліп тұратын ауру.
Объективті белгідер- науқастың қаралуы кезінде дәрігер анықтай алатын белгілер, мысалы бөрпе немесе жоғары температура.
Субъектив белгілер – науқастың өзі анықтай алатын белгілер, мысалы бастың ауыруы және жүректің айнуы.
Белгілер (симптоматика)- объективті және субъективті белгілердің жиынтығы.
Профилактика- аурулардың алдын алу үшін жасалатын шаралар, мысалы егу, гигенаны қадағалау, ағынды суларды тазалау.
Емдеу – науқастың ішіндегі қоздырғыштарды жою немесе белгілерді жеңілдету мақсатында антибиотиктерді егу нәтижесінде жасалатын шаралар.
15.3.1.Тырысқақ
Тырысқақ - қоздырғышы сумен берілетір аурудың классикалық мысалы. Ол Азия бөліктерінде эндемиялық болып табылады және Үндістанда кездеседі. Уақыт өте эпидемия басқа әәлем бөліктеріне таралуда, мысалы 1992 жылы Перуда, ХХ ғасырдың бірінші рет тырысқақ өршуі Оңтүстік Америкада пайда болған кезде. 1991 жылы барлық елде жарты миллионға жуық ауру тіркелген болатын, соның 16 мыңы өлімге ұшыраған болатын. Емдеуің әдістері дамығаннан кейін тырысқақтан өлгендердің саны азайды, алайда ол адамзат үшін елеулі қауіп болып қала береді. Тиімді антибиотиктер шыққанға дейін бұл ауру көптеген адамдардың санын алып кетті. Осы аурудың әсерінен 1832 жылы Нью-Йорк тұрғындарының жарты миллионы қырылды.
Таралу жолдары және белгілері
Тырысқақ иілген пішіндегі, үтірге ұқсас холералық вибрион бактериясының әсерінен туындайды. Зақымданудың басты көзі – су, фекалды ластану немесе белгісі жоқ тасымалдаушы. Аурудың типтік көрінісі адамдардың жартысында болады, яғни вибрионмен жарақаттанғандар, ал қалғандары бактерия тасымалдаушылар болып табылады. Мұндай тасымалдаушылық жағдайы сирек кездеседі, ондай адамдар қоғамнан оқшауланбайды және олардың экскременттері өте қауіпті болып табылады. Жұқтырудың ең көп таралған бағыты - ластанған су ішу, оған жүзу немесе қолды жуу, азық-түлік және тұрмыстық заттардың ластануы. Гигеналық талаптарды сақтамаған жағдайда азық-түліктерден тікелей нәжістік ластану болады.
Тырысқақтық вибрион ортада тіршілік еткенімен, адамның ішегінде көбейіп, күшті уыттар таратады. Ол адамда шырышты және сулы дәреттің болуына әкеледі.
Тырысқақтың негізгі белгісі – диарея. Дәреттің келбеті сулы күрішке ұқсас болады. Күні бойы ағза 15 л су жоғалтады. Іштің ауыруы және құсу болады. Қызу болмайды, керісінше тері суып, ылғалданады. Адекватты терапия болмаған жағдайда, дегидратация тез жүріп, адамды өлімге әкеледі.
Гигена ережелері сақталмайтын болса, сарқынды ортадан оқшауланбаған болса және ол әрі қарай емделмейтін болса, онда бір науқас бүкіл бір қаланы ауру қылуы мүмкін. 1 мл нәжіс 100 млн-ға жуық тырысқақтық вибрион қамтиды. Қауіптің көп бөлігі белгілері жоқ бактериятасымалдаушыларда немесе ауруы анықталған белгілері әлсіз науқастарда. Олар инфекцияны жаңа аймақтарға әкелуі мүмкін.
Емдеу және алдын алу
Тырысқақтан өлудің негізгі себебі - сусыздану, сондықтан ең маңызды медициналық іс-шара - ағзадағы су қоры мен минералды тұздардың орнын толықтыру. Аурулар кең таралған жерлердегі науқастарға арналған лагерлерде ауызша арзан және жылдам әдісі (ауыз арқылы) регидратация қолданылады. Онда стандартты сулы тұз және қант ерітіндісі пайдаланылады (сурет 15.4). Науқас оны бір жарым есе артық ішуі керек. Сонымен қатар, регидратация ерітіндісін веналарға тамшылатып енгізуге болады.
Әртүрлі антибиотиктер, мысалы тетрациклины және хлорамфеникол қоздырғышты өлтіреді және диареяның белгілерін әлсіретеді. Хлорамфеникол тетрациклин (түрлер) тырысқақтық вибрион штаммдарына әсерлі болып табылады.
1849 жылы дәрігер Джон Сноу Лондондағы жойқын тырысқақ эпидемиясының себебі су екендігін дәлелдемек болып, басты су көзін өшірді. Эпидемия көп қзамай тоқтады. Алайда бұл жағдай билікті таң қалдырмады. 1854 жылы тағы да эпидемия басталған кезде Сноу тырысқақпен Темзаның төменгі тұсындағы тұрғындардың ауратынын көрсетті. Ағыстың жоғарғы, өзен таза жердегі тұрғындар мүлдем ауырмаған еді. 1875 жылы кәріздер мен ауыз суларды тазалауға бағытталған денсаулық сақтаук туралы заң шықты, ал с 1893 жылы Ұлыбританиядағы тырысқақтың басты себебі шекарадан келген қоздырғыштардың әсерінен болды.
Тырысқақ - қоздырғышы сумен берілетір аурудың классикалық мысалы. Ол Азия бөліктерінде эндемиялық болып табылады және Үндістанда кездеседі. Уақыт өте эпидемия басқа әәлем бөліктеріне таралуда, мысалы 1992 жылы Перуда, ХХ ғасырдың бірінші рет тырысқақ өршуі Оңтүстік Америкада пайда болған кезде. 1991 жылы барлық елде жарты миллионға жуық ауру тіркелген болатын, соның 16 мыңы өлімге ұшыраған болатын. Емдеуің әдістері дамығаннан кейін тырысқақтан өлгендердің саны азайды, алайда ол адамзат үшін елеулі қауіп болып қала береді. Тиімді антибиотиктер шыққанға дейін бұл ауру көптеген адамдардың санын алып кетті. Осы аурудың әсерінен 1832 жылы Нью-Йорк тұрғындарының жарты миллионы қырылды.
Таралу жолдары және белгілері
Тырысқақ иілген пішіндегі, үтірге ұқсас холералық вибрион бактериясының әсерінен туындайды. Зақымданудың басты көзі – су, фекалды ластану немесе белгісі жоқ тасымалдаушы. Аурудың типтік көрінісі адамдардың жартысында болады, яғни вибрионмен жарақаттанғандар, ал қалғандары бактерия тасымалдаушылар болып табылады. Мұндай тасымалдаушылық жағдайы сирек кездеседі, ондай адамдар қоғамнан оқшауланбайды және олардың экскременттері өте қауіпті болып табылады. Жұқтырудың ең көп таралған бағыты - ластанған су ішу, оған жүзу немесе қолды жуу, азық-түлік және тұрмыстық заттардың ластануы. Гигеналық талаптарды сақтамаған жағдайда азық-түліктерден тікелей нәжістік ластану болады.
Тырысқақтық вибрион ортада тіршілік еткенімен, адамның ішегінде көбейіп, күшті уыттар таратады. Ол адамда шырышты және сулы дәреттің болуына әкеледі.
Тырысқақтың негізгі белгісі – диарея. Дәреттің келбеті сулы күрішке ұқсас болады. Күні бойы ағза 15 л су жоғалтады. Іштің ауыруы және құсу болады. Қызу болмайды, керісінше тері суып, ылғалданады. Адекватты терапия болмаған жағдайда, дегидратация тез жүріп, адамды өлімге әкеледі.
Гигена ережелері сақталмайтын болса, сарқынды ортадан оқшауланбаған болса және ол әрі қарай емделмейтін болса, онда бір науқас бүкіл бір қаланы ауру қылуы мүмкін. 1 мл нәжіс 100 млн-ға жуық тырысқақтық вибрион қамтиды. Қауіптің көп бөлігі белгілері жоқ бактериятасымалдаушыларда немесе ауруы анықталған белгілері әлсіз науқастарда. Олар инфекцияны жаңа аймақтарға әкелуі мүмкін.
Емдеу және алдын алу
Тырысқақтан өлудің негізгі себебі - сусыздану, сондықтан ең маңызды медициналық іс-шара - ағзадағы су қоры мен минералды тұздардың орнын толықтыру. Аурулар кең таралған жерлердегі науқастарға арналған лагерлерде ауызша арзан және жылдам әдісі (ауыз арқылы) регидратация қолданылады. Онда стандартты сулы тұз және қант ерітіндісі пайдаланылады (сурет 15.4). Науқас оны бір жарым есе артық ішуі керек. Сонымен қатар, регидратация ерітіндісін веналарға тамшылатып енгізуге болады.
Әртүрлі антибиотиктер, мысалы тетрациклины және хлорамфеникол қоздырғышты өлтіреді және диареяның белгілерін әлсіретеді. Хлорамфеникол тетрациклин (түрлер) тырысқақтық вибрион штаммдарына әсерлі болып табылады.
1849 жылы дәрігер Джон Сноу Лондондағы жойқын тырысқақ эпидемиясының себебі су екендігін дәлелдемек болып, басты су көзін өшірді. Эпидемия көп қзамай тоқтады. Алайда бұл жағдай билікті таң қалдырмады. 1854 жылы тағы да эпидемия басталған кезде Сноу тырысқақпен Темзаның төменгі тұсындағы тұрғындардың ауратынын көрсетті. Ағыстың жоғарғы, өзен таза жердегі тұрғындар мүлдем ауырмаған еді. 1875 жылы кәріздер мен ауыз суларды тазалауға бағытталған денсаулық сақтаук туралы заң шықты, ал с 1893 жылы Ұлыбританиядағы тырысқақтың басты себебі шекарадан келген қоздырғыштардың әсерінен болды.
15.4. сурет. ЮНИСЕФ қайырымдылыққа шақыратын парақшалар және регидратация шешу үшін тұз қоспасын бар дайын пакеттік тек 7 пенни тұратындығы көрсетілген. Бұл парақшаларды тек қана тырысқаққа емес, сонымен қатар этиологиялы ауыр диарея кезінде де қолдануға болады. Парақшаның жоғарғы бөлігіндегі жазуларда былай делінген: «Руанда дағдарыс кезінде балаларды құтқаратын регидратациялық тұздар».
Барлық индустриалды елдердегі қарапайым гигена ережелері үлкен қалаларды таза қылды , мысалы арнайы орындардағы қалдықтарды әкетуді ұйымдастыру және дәретханалар құрылғылары және кәріз жүйесі. 1900 жылы Британияда өмір ұзақтығы айтарлықтай өсті, ал жұқпалы аурулармен(тырысқақ ғана емес) сырқаттанушылық азайды.
Тырысқақ ДДҰ-ның Женевтағы штаб-пәтеріне тіркелуге міндетті эпидемиялық аурулардың бірі. Оған жауап ретінде инфекцияның алдын алу үшін мемлекеттік шаралар ұйымдастырылады. Аурулардың көп таралған жерлеріне карантин жариялайды.
Тырысқақ қарсы басты шаралары мынадай:
1. Адамдарды таза ауыз сумен қамтамасыз ету.
2.Коммуналдық ағынды суларды және елді мекендердегі тазалықты қамтамасыз ету.
3. Жеке гигена ережелерін сақтау, әсіресе тамаққа қатысты кезде(мысалы дәретхана пайдаланғаннан кейін және тамақтанар алдында қолды жуу).
4. Халыққа санитарлы-гигеналық білім беру.
5. Вакцинация эндемиялық тырысқақ таралған аймақтарда өмір сүретін адамдарға ұсынылады. Вакцина жылытылған өлі вибриондардан тұрады. Ол 40-60% жағдайларда ғана тиімді болып табылады және жасанды иммунитет шамамен 3-6 айға созылады. Алайда, қайта егу (үдеткіш доза) тез иммунологиялық жауап тудырады және өршуі кезінде қорғауды қамтамасыз етеді. Генетикалық әдіспен вакцина жасау жұмыстары жүргізілуде. Ол үшін уыттарды синтездейтін гендерді анықтап, оларды клондау қажет. Тағы бір перспективалы тәсіл – бір немесе екі геннің уыттылығы бар төменвирулентті (әлсіреген) вибрион штамдарын алу.
6. Азық-түліктің фекальды бөлшектерін тасымалдайтын механикалық тасымалдаушылар, шыбындармен күресу.
7. Науқастарды оқшаулау және олардың нәжістік байланысқа және құсуға қатысты сақтық шараларын өсіру.
8. Бактериялар тасымалдаушылардың анықтау және олардың тамақтану саласында жұмыс істейтін орындарға апармаудың алдын алу.
9. Тырысқақтық вибрионның әсерінен диареямен ауыратын науқастардың нәжістерін анализден өткізу, егер қауіп анықталатын болса, тез арада тиімді антибиотиктерді егу.
10. Ағзаға қоздырғыштардың бар екендігін тексеру үшін тырысқақпен ауыратын науқастармен байланыс жасағандарға химиопрофилактика жүргізу және инфекция жарқылдары болған жердегі тұрғындарға егу жұмыстарын жүргізу.
1970 жылы тырысқақтық вибриондардың балдырдың ішіне кіріп, көбейіп және қалпына келгенше дами алатындығы анықталды. Олар қалпына келгенше айлар және тіпті жылдар бойы болады. Содан бері Үндістанның, Оңтүстік Америка және Оңтүстік-Шығыс Азияның жағалаулы аудандарында ауру ошықтары тіркелді. 1961 жылы Индонезияда тырысқақтық жаңа штамм шыққаны анықталды. Ол классикалық қоздырғышқа қарағанда вируленттілігі көп екендігімен сипатталады және ол теңіз суларында тіршілік етіп, басқа континенттерге көше алады. Бұлай көшу теңіздің ағынды сулармен ластануына әкеліп, инфекцияның таралуына себепші болатын қоректік балдырлардың саны артуы мүмкін.
Барлық индустриалды елдердегі қарапайым гигена ережелері үлкен қалаларды таза қылды , мысалы арнайы орындардағы қалдықтарды әкетуді ұйымдастыру және дәретханалар құрылғылары және кәріз жүйесі. 1900 жылы Британияда өмір ұзақтығы айтарлықтай өсті, ал жұқпалы аурулармен(тырысқақ ғана емес) сырқаттанушылық азайды.
Тырысқақ ДДҰ-ның Женевтағы штаб-пәтеріне тіркелуге міндетті эпидемиялық аурулардың бірі. Оған жауап ретінде инфекцияның алдын алу үшін мемлекеттік шаралар ұйымдастырылады. Аурулардың көп таралған жерлеріне карантин жариялайды.
Тырысқақ қарсы басты шаралары мынадай:
1. Адамдарды таза ауыз сумен қамтамасыз ету.
2.Коммуналдық ағынды суларды және елді мекендердегі тазалықты қамтамасыз ету.
3. Жеке гигена ережелерін сақтау, әсіресе тамаққа қатысты кезде(мысалы дәретхана пайдаланғаннан кейін және тамақтанар алдында қолды жуу).
4. Халыққа санитарлы-гигеналық білім беру.
5. Вакцинация эндемиялық тырысқақ таралған аймақтарда өмір сүретін адамдарға ұсынылады. Вакцина жылытылған өлі вибриондардан тұрады. Ол 40-60% жағдайларда ғана тиімді болып табылады және жасанды иммунитет шамамен 3-6 айға созылады. Алайда, қайта егу (үдеткіш доза) тез иммунологиялық жауап тудырады және өршуі кезінде қорғауды қамтамасыз етеді. Генетикалық әдіспен вакцина жасау жұмыстары жүргізілуде. Ол үшін уыттарды синтездейтін гендерді анықтап, оларды клондау қажет. Тағы бір перспективалы тәсіл – бір немесе екі геннің уыттылығы бар төменвирулентті (әлсіреген) вибрион штамдарын алу.
6. Азық-түліктің фекальды бөлшектерін тасымалдайтын механикалық тасымалдаушылар, шыбындармен күресу.
7. Науқастарды оқшаулау және олардың нәжістік байланысқа және құсуға қатысты сақтық шараларын өсіру.
8. Бактериялар тасымалдаушылардың анықтау және олардың тамақтану саласында жұмыс істейтін орындарға апармаудың алдын алу.
9. Тырысқақтық вибрионның әсерінен диареямен ауыратын науқастардың нәжістерін анализден өткізу, егер қауіп анықталатын болса, тез арада тиімді антибиотиктерді егу.
10. Ағзаға қоздырғыштардың бар екендігін тексеру үшін тырысқақпен ауыратын науқастармен байланыс жасағандарға химиопрофилактика жүргізу және инфекция жарқылдары болған жердегі тұрғындарға егу жұмыстарын жүргізу.
1970 жылы тырысқақтық вибриондардың балдырдың ішіне кіріп, көбейіп және қалпына келгенше дами алатындығы анықталды. Олар қалпына келгенше айлар және тіпті жылдар бойы болады. Содан бері Үндістанның, Оңтүстік Америка және Оңтүстік-Шығыс Азияның жағалаулы аудандарында ауру ошықтары тіркелді. 1961 жылы Индонезияда тырысқақтық жаңа штамм шыққаны анықталды. Ол классикалық қоздырғышқа қарағанда вируленттілігі көп екендігімен сипатталады және ол теңіз суларында тіршілік етіп, басқа континенттерге көше алады. Бұлай көшу теңіздің ағынды сулармен ластануына әкеліп, инфекцияның таралуына себепші болатын қоректік балдырлардың саны артуы мүмкін.
15.3.2. Туберкулез
Туберкулез – қауіпті аурулардың ішінде бірінші орныда тұратын белгілі аурулардың бірі болып табылады. Оның белгілері сонау тас дәуірінде (неолит) өмір сүрген адамдардың қаңқаларынан табылды. 15.5 суретте 1836-1970 жылдар аралығындағы Англия мен Уэльстегі туберкулезден өлім-жітім саны көрсетілген. XIX ғасырда бұл адамдардың өлімінің басты себебі боды, ал Англия мен Уэльсте адамдардың бес адамның біреуі осы ауру кесірінен өлген болатын. 1990 жылы туберкулезден бала өлімі дамыған елдерде 1 жағдайда 1 млн бала ауыратындай төмендеді, бірақ барлық әлемде ол кем дегенде 30 млн адамды құрады, олардың 95%-ы дамушы елдерден. Әрбір жыл сайын бұл ауру 3 млн адамның жанын алады, ал ғаламшардағы әрбір үшінші адам осы ауру қоздырғышының симптомсыз тасымалдаушысы болып табылады.
Туберкулез – қауіпті аурулардың ішінде бірінші орныда тұратын белгілі аурулардың бірі болып табылады. Оның белгілері сонау тас дәуірінде (неолит) өмір сүрген адамдардың қаңқаларынан табылды. 15.5 суретте 1836-1970 жылдар аралығындағы Англия мен Уэльстегі туберкулезден өлім-жітім саны көрсетілген. XIX ғасырда бұл адамдардың өлімінің басты себебі боды, ал Англия мен Уэльсте адамдардың бес адамның біреуі осы ауру кесірінен өлген болатын. 1990 жылы туберкулезден бала өлімі дамыған елдерде 1 жағдайда 1 млн бала ауыратындай төмендеді, бірақ барлық әлемде ол кем дегенде 30 млн адамды құрады, олардың 95%-ы дамушы елдерден. Әрбір жыл сайын бұл ауру 3 млн адамның жанын алады, ал ғаламшардағы әрбір үшінші адам осы ауру қоздырғышының симптомсыз тасымалдаушысы болып табылады.
Сур. 15.5. 1838 жылдан бастап 1970 жылға дейінгі кезеңде Англия және Уэльс өкпе туберкулезден өлім-жітім тенденциялары.
1990 жылдың басында дамушы елдердің ішінде, Британияны да есептегенде дәрілердің патогенді төзімділігі артуымен қатар туберкулезден өлген адамдардың саны да арта бастады. Соған байланысты ДДҰ туберкулезді жаһандық қауіп деп санады. 1992 жылы Англияда тіркелген науқастардығ саны 5802 ге жетті, ал бүкіл әлемде бұл көрсеткіш 8 млнға дейін жетеді. 1993 туберкулезге қарсы бағдарламаның жетекшіс дәрігер Кочи былай деді: «Туберкулез көптеген аудандарда бақылаудан шықты. Бұл ауру, алдын және емдеу әдістері бұрыннан белгілі, оны ешкім назарға алмайды, ешқандай ел одан қорғанбаған». 15.6 суретте туберкулезбен ауырғандар және өлгендер санының жаһандық таралуы көрсетілген.
15.6. сурет. ХХ ғасырдың сексенінші жылдардың аяғындағы әлемнің кейбір аймақтарындағы туберкулездің жаға жағдайлары және өлім-жітім саны.
Туберкулез актиномицеттердің тобының Mycobacterium бактериялары әсерінен пайда болады. Оны 1882 жыл Роберт кох бұрын «кох таяқшасынан» тапты. Кейде оны туберкулез бацилласы (Бацилла - кез келген таяқша тәрізді бактериялар болып табылады) деп те атайды, бірақ дұрысы «туберкулез микобактериясы». Бұл қоздырғыш көптеген органдарға әсер етуге қабілетті, бірақ аурудың ең көп таралған түрі - өкпе туберкулезі. Адам және сиыр (кейде М. Bovis арнайы түрін саналады) - үшін екі қауіпті штаммдары бар. Соңғысы ірі-өара малдарда болады және ол сүтіне түсуі мүмкін. Бұл өте төзімді және сүт өнімдерінде өзінің вируленттігін ұзақ сақтайды. Өткен жылы сиыр штамына байланысты ірі-қара малдарды жою кезінде көптеген адамдар сырқаттанып, өлім-жітімге ұшырады, әсіресе балалар. Енді Ұлыбританияда сүттерді бойында патогені жоқ екендігін куәландыратын туберкулиндік тесттен өткен сиырлардан ғана алады. Сонымен қатар сүт сатылымға шықпас бұрын оны пастерлейді және «ультра жоғары температура» әдісмен өңдеп, зарарсыздандырады. Бұл әдістер қоздырғыштардың, соның ішінде бактериялардың кем дегенде 99% жояды. Осылайша, дамыған елдерде адамдар үшін ірі қара туберкулезге қауіп емес.
Таралу әдістері және белгілері
Өкпе туберкулез ауа-тамшылық әдіспен, адам науқастың сілекейі бар ауаны жұту арқылы ауруды жұқтырып алады. Туберкулез бацилласының вируленттілігі басқа ауру қоздырғыштарына қарағанда әлдеқайда төмен, сондықтан адамға жұғуы үшін науқас адамдармен көп байланыс жасауды талап етеді. ОЛ кептіруге төзеді, сондықтан да ол ауады, үйдегі шаңда ұзақ уақыт бойы сақталады. Сол себепті де туберкулезбен көбіне үй-жайлары лас адамдар ауырады. Туберкулездің таралған типтік орындары - босқындар лагерлері мен әскери түрме, үйсіздердің баспаналар мен түрме камералары. Мүндай жағдайлар тойып тамақ жемеу, басқа да инфекциялармен қатар сезімталдығы артып, бірігіп иммуындық жүйені әлсіретеді.
Туберкулез актиномицеттердің тобының Mycobacterium бактериялары әсерінен пайда болады. Оны 1882 жыл Роберт кох бұрын «кох таяқшасынан» тапты. Кейде оны туберкулез бацилласы (Бацилла - кез келген таяқша тәрізді бактериялар болып табылады) деп те атайды, бірақ дұрысы «туберкулез микобактериясы». Бұл қоздырғыш көптеген органдарға әсер етуге қабілетті, бірақ аурудың ең көп таралған түрі - өкпе туберкулезі. Адам және сиыр (кейде М. Bovis арнайы түрін саналады) - үшін екі қауіпті штаммдары бар. Соңғысы ірі-өара малдарда болады және ол сүтіне түсуі мүмкін. Бұл өте төзімді және сүт өнімдерінде өзінің вируленттігін ұзақ сақтайды. Өткен жылы сиыр штамына байланысты ірі-қара малдарды жою кезінде көптеген адамдар сырқаттанып, өлім-жітімге ұшырады, әсіресе балалар. Енді Ұлыбританияда сүттерді бойында патогені жоқ екендігін куәландыратын туберкулиндік тесттен өткен сиырлардан ғана алады. Сонымен қатар сүт сатылымға шықпас бұрын оны пастерлейді және «ультра жоғары температура» әдісмен өңдеп, зарарсыздандырады. Бұл әдістер қоздырғыштардың, соның ішінде бактериялардың кем дегенде 99% жояды. Осылайша, дамыған елдерде адамдар үшін ірі қара туберкулезге қауіп емес.
Таралу әдістері және белгілері
Өкпе туберкулез ауа-тамшылық әдіспен, адам науқастың сілекейі бар ауаны жұту арқылы ауруды жұқтырып алады. Туберкулез бацилласының вируленттілігі басқа ауру қоздырғыштарына қарағанда әлдеқайда төмен, сондықтан адамға жұғуы үшін науқас адамдармен көп байланыс жасауды талап етеді. ОЛ кептіруге төзеді, сондықтан да ол ауады, үйдегі шаңда ұзақ уақыт бойы сақталады. Сол себепті де туберкулезбен көбіне үй-жайлары лас адамдар ауырады. Туберкулездің таралған типтік орындары - босқындар лагерлері мен әскери түрме, үйсіздердің баспаналар мен түрме камералары. Мүндай жағдайлар тойып тамақ жемеу, басқа да инфекциялармен қатар сезімталдығы артып, бірігіп иммуындық жүйені әлсіретеді.
15.7. сурет. Өкпе туберкулезімен ауырған науқастың кеуде рентгенограммасы. Қалыпты өкпе біркелкі қара болуы керек. Ал қара фондағы жарық дақтар жұқтырылған жерлерге сәйкес келеді.
Туберкулез кез келген органға соққы беруге қабілетті, бірақ жиі өкпеге әсер етеді. Бұрындары өкпе туберкулезін «тұтыма» деп атаған, себебі көз құрап, адам арықтап, әлсірейтін болған. Аурудың нәтижесі адамның жасы тамақтану сапасы (әдетте бұл оның әлеуметтік жағдайына байланысты), иммуындық жүйенің жағдайы сияқты факторларға байланысты болады. Туберкулезге қарсы иммунитет әлсіз инфекция кезінде немесе вакцинадан кейін пайда болады.
Ауру жиі осындай тәбеттің жоғалуы, сарқылуы және ауыр тершеңдік ретінде спецификалық емес белгілері арқылы көрінеді. Бұрындары туберкулез білінбейтін болға және кез-келгеннен кездейсоқ кеуде рентгенографиясы, немесе флюрографиясынан белгілер пайда болуы мүмкін(15.7. сурет). Ауру өкпе ошақтарының қабынуынан басталып, ол тораптық тыртық немесе тіндердің өлуіне, және олардың орнына қуыстардың өсуі (үңгірлер). Олар кеңейіп және көбейіп, соңында клиникалық бейнеге қайтып келеді - жөтел, қанды қақырық, кедедегі ауырсыну, қызу көтерілумен қатар үйлесетін ентігу, тершеңдік және тәбетпен, салмақтың жоғалуы.
Емдеу және алдын алу
Туберкулезге қарсы тиімді дәрі – стрептомицин антибиотигі – 1947 жылы шықты. Бұқаралық вакцинация 1954 жылы Ұлыбританияда жүргізілді. Өткен жылдарға қарағанда аурумен сырқаттанушылық төмендеді, оның ең басты себебі тұрғын-үй жағдайлардың жақсы болуы. Вакцина сырқаттанушылықты одан сайын төмендетіп, 1970 жылы Британияды бар жоғы 1526 адам қаза тапты.
ЕГУ. Әлемде туберкулезге қарсы вакцинаның шығу француз ғалымдары Альберту Кальмет және Камиля Геренге байланысты. Препарат олардың фамилиясымен аталады «Bacille Calmette—Guerin», қысқартып BCG, ал орысша «вакцина БЦЖ». Тіпті 1921 жылы олар белсенді иммундау үшін жарамды туберкулез микобактериясынан әлсіреген (әлсіреген, nizkovirulentnye) штамм алды. Екпенің алдында адамның қазір ауырып жүрмегеніне көз жеткізу маңызды болып табылады және бұрын алған иммунитетіне де қарау қажет. Ол үшін теріге арнайы құрал (алты қысқа инелерден тұратын сақина) арқылы өлі микобактериялардын алынған туберкулин салады. Егер адамда анидене болмаса ешқандай реакция болмайды (туберкулин тест теріс), ал болса (туберкулиндік тест оң)тері қызарып, ісік қалыптасады. Бұл табиғи жолмен шыққан иммунитетті көрсетеді, оған екпе қажет емес. 50000 жыл бойы бақылау кезінде вакцина алмаған балаларда туберкулездің таралуы 1,91/1000, ал вакцина алған балаларда 0,4/1000 екенін анықтаған, яғни жасанды иммнунитет 10 жылдай артық сақталады. Қазір екпені 12—14 жастағы балаларға салады(15.2 кесте). Осы жастағы туберкулиндік үлгілердің 10%-ы оң болып табылады. Бұл балаларға туберкулез бар не жоқ екендігін тексеру үшін арнайы стандартты рентген сәулелері тексеруінен өтеді. Ондай жағдайлар сирек табылады.
АНТИБИОТИКТЕР. 1943 жылға дейін стрептомицин антибиотигі шыққанға дейін туберкулезге қарсы дәріні ешкім білмеді. Осыдан кейін ауру айтарлықтай төмендеді (15.5 сурет). Бұл үрдіс ортасында 1980 жылға дейін жалғасты, одан кейін рифампицина және изониазида сияқты жаңа антибиотиктер шыға бастады. Қазіргі уақытта батыс елдерінде аурудың белсенділігі 80%-ы 60 жастан асқан адамдарда кездеседі.
Сырқаттанушылықтың артуы
1980 кейін, ауру 25-30 жастағы адамдарға жетіп, барлық өскелең жас тобында тарады. 1980 жылдан 1986 жылға дейін бес зерттеулер нәтижесінде АҚШ баспанасыздардың санының артуы мен жас топтардағы сырқаттанушылықтың арту корреляциясын көрсетті. Кейін 1985 жылға қарай көптеген жағдайлардың ауру себебі, ол препараттарға төзімді микобактерияның мутантты штамдары екені анықталды. 1986 жылы изониазид пен рифампицинге төзімді штамдар 0,5% болса, 1991 жылы бұл сан 3% ды көрсетті, 1994 жылы 6,9%. Бұның басты себебі микобактериялардың барлығын жоймайтын қысқа курстар және дәрігерлердің науқаспен жұмысжасамауының әсерінен болды. Емдеудің толық курсы 6—8 аптаны құрайды және күн сайын дәрі қабылдап отыру қажет. Аурудың болмай ықтималдылығын төмендету үшін үш-төрт антибиотик қатар салынды. Мәселе науқастар бірнеше апта емделген соң өзін жақсы сезінеді, сосын емделуді тоқтатады. Аурумен куресу тек дамушы елдерде ұиын емес, мысалы АҚШ-тағы науқастардың көбісі баспанасыздар. Кейбір аймақтарды бұл ауру эпидемияға айналуда. ЖҚТБ індетіне басында, АҚТҚ және туберкулезге кореляциялық әсер етті(15.3.4 бөлім). Алайда, ДДҰ-ның ескертуіне қарамастан АҚТҚ мен осы ауру арасында байланыс артты, АҚШ пен Батыс Еуропаны АҚТҚ ның инфекциялық байланыс алаңдатты. Туберкулез қаупі үшінші әлем елдері үшін мәселеге айгалды. АҚТҚ науқастарына тиацетазон мен стрептомицин арзан компенсация берілгендіктен, Африкада туберкулез тез тарады. 1990 жылы Африка денсаулық сақтау органының медициналық қызметкерлері індетпен қарсы күресу үшін өздерінің дәрменсіздігін айтты.
Микобактериялар жаңа дәрілерге төзімді штамдарды тез тарады және АИТВ-инфекциясы бар айқын корреляция көрсетеді. ЖҚТБ мен ауыратындар туберкулезді тез жұқтырып алады, олардың 90—100% өлімге ұшырайды. Еуропа елдеріндегі сырқаттанушылық 15.7. кестеде көрсетілген. ВИЧ-инфекциясының дәріге төзімді штаммдарының таралуы оның тікелей корреляция дәлелі болып табылады.
Туберкулез кез келген органға соққы беруге қабілетті, бірақ жиі өкпеге әсер етеді. Бұрындары өкпе туберкулезін «тұтыма» деп атаған, себебі көз құрап, адам арықтап, әлсірейтін болған. Аурудың нәтижесі адамның жасы тамақтану сапасы (әдетте бұл оның әлеуметтік жағдайына байланысты), иммуындық жүйенің жағдайы сияқты факторларға байланысты болады. Туберкулезге қарсы иммунитет әлсіз инфекция кезінде немесе вакцинадан кейін пайда болады.
Ауру жиі осындай тәбеттің жоғалуы, сарқылуы және ауыр тершеңдік ретінде спецификалық емес белгілері арқылы көрінеді. Бұрындары туберкулез білінбейтін болға және кез-келгеннен кездейсоқ кеуде рентгенографиясы, немесе флюрографиясынан белгілер пайда болуы мүмкін(15.7. сурет). Ауру өкпе ошақтарының қабынуынан басталып, ол тораптық тыртық немесе тіндердің өлуіне, және олардың орнына қуыстардың өсуі (үңгірлер). Олар кеңейіп және көбейіп, соңында клиникалық бейнеге қайтып келеді - жөтел, қанды қақырық, кедедегі ауырсыну, қызу көтерілумен қатар үйлесетін ентігу, тершеңдік және тәбетпен, салмақтың жоғалуы.
Емдеу және алдын алу
Туберкулезге қарсы тиімді дәрі – стрептомицин антибиотигі – 1947 жылы шықты. Бұқаралық вакцинация 1954 жылы Ұлыбританияда жүргізілді. Өткен жылдарға қарағанда аурумен сырқаттанушылық төмендеді, оның ең басты себебі тұрғын-үй жағдайлардың жақсы болуы. Вакцина сырқаттанушылықты одан сайын төмендетіп, 1970 жылы Британияды бар жоғы 1526 адам қаза тапты.
ЕГУ. Әлемде туберкулезге қарсы вакцинаның шығу француз ғалымдары Альберту Кальмет және Камиля Геренге байланысты. Препарат олардың фамилиясымен аталады «Bacille Calmette—Guerin», қысқартып BCG, ал орысша «вакцина БЦЖ». Тіпті 1921 жылы олар белсенді иммундау үшін жарамды туберкулез микобактериясынан әлсіреген (әлсіреген, nizkovirulentnye) штамм алды. Екпенің алдында адамның қазір ауырып жүрмегеніне көз жеткізу маңызды болып табылады және бұрын алған иммунитетіне де қарау қажет. Ол үшін теріге арнайы құрал (алты қысқа инелерден тұратын сақина) арқылы өлі микобактериялардын алынған туберкулин салады. Егер адамда анидене болмаса ешқандай реакция болмайды (туберкулин тест теріс), ал болса (туберкулиндік тест оң)тері қызарып, ісік қалыптасады. Бұл табиғи жолмен шыққан иммунитетті көрсетеді, оған екпе қажет емес. 50000 жыл бойы бақылау кезінде вакцина алмаған балаларда туберкулездің таралуы 1,91/1000, ал вакцина алған балаларда 0,4/1000 екенін анықтаған, яғни жасанды иммнунитет 10 жылдай артық сақталады. Қазір екпені 12—14 жастағы балаларға салады(15.2 кесте). Осы жастағы туберкулиндік үлгілердің 10%-ы оң болып табылады. Бұл балаларға туберкулез бар не жоқ екендігін тексеру үшін арнайы стандартты рентген сәулелері тексеруінен өтеді. Ондай жағдайлар сирек табылады.
АНТИБИОТИКТЕР. 1943 жылға дейін стрептомицин антибиотигі шыққанға дейін туберкулезге қарсы дәріні ешкім білмеді. Осыдан кейін ауру айтарлықтай төмендеді (15.5 сурет). Бұл үрдіс ортасында 1980 жылға дейін жалғасты, одан кейін рифампицина және изониазида сияқты жаңа антибиотиктер шыға бастады. Қазіргі уақытта батыс елдерінде аурудың белсенділігі 80%-ы 60 жастан асқан адамдарда кездеседі.
Сырқаттанушылықтың артуы
1980 кейін, ауру 25-30 жастағы адамдарға жетіп, барлық өскелең жас тобында тарады. 1980 жылдан 1986 жылға дейін бес зерттеулер нәтижесінде АҚШ баспанасыздардың санының артуы мен жас топтардағы сырқаттанушылықтың арту корреляциясын көрсетті. Кейін 1985 жылға қарай көптеген жағдайлардың ауру себебі, ол препараттарға төзімді микобактерияның мутантты штамдары екені анықталды. 1986 жылы изониазид пен рифампицинге төзімді штамдар 0,5% болса, 1991 жылы бұл сан 3% ды көрсетті, 1994 жылы 6,9%. Бұның басты себебі микобактериялардың барлығын жоймайтын қысқа курстар және дәрігерлердің науқаспен жұмысжасамауының әсерінен болды. Емдеудің толық курсы 6—8 аптаны құрайды және күн сайын дәрі қабылдап отыру қажет. Аурудың болмай ықтималдылығын төмендету үшін үш-төрт антибиотик қатар салынды. Мәселе науқастар бірнеше апта емделген соң өзін жақсы сезінеді, сосын емделуді тоқтатады. Аурумен куресу тек дамушы елдерде ұиын емес, мысалы АҚШ-тағы науқастардың көбісі баспанасыздар. Кейбір аймақтарды бұл ауру эпидемияға айналуда. ЖҚТБ індетіне басында, АҚТҚ және туберкулезге кореляциялық әсер етті(15.3.4 бөлім). Алайда, ДДҰ-ның ескертуіне қарамастан АҚТҚ мен осы ауру арасында байланыс артты, АҚШ пен Батыс Еуропаны АҚТҚ ның инфекциялық байланыс алаңдатты. Туберкулез қаупі үшінші әлем елдері үшін мәселеге айгалды. АҚТҚ науқастарына тиацетазон мен стрептомицин арзан компенсация берілгендіктен, Африкада туберкулез тез тарады. 1990 жылы Африка денсаулық сақтау органының медициналық қызметкерлері індетпен қарсы күресу үшін өздерінің дәрменсіздігін айтты.
Микобактериялар жаңа дәрілерге төзімді штамдарды тез тарады және АИТВ-инфекциясы бар айқын корреляция көрсетеді. ЖҚТБ мен ауыратындар туберкулезді тез жұқтырып алады, олардың 90—100% өлімге ұшырайды. Еуропа елдеріндегі сырқаттанушылық 15.7. кестеде көрсетілген. ВИЧ-инфекциясының дәріге төзімді штаммдарының таралуы оның тікелей корреляция дәлелі болып табылады.
1996 жылғы хабарлауында Эдинбургтағы 1988-1992 кезеңдердегі туберкулезбен ауыру төмендегіні көрсетеді:
1) 65 жастан жоғары адамдар арасында, жағдайлардың саны 4,1% -ға өсті;
2) жас арасында адамдарға, осы өсім 12,6% -ды құрады.
Егде жастағы адамдарда кездесетін туберкулез жиі балалық шақта немесе жасөспірім кезінде жұқтырған ауруының қайта белсенуі нәтижесінде болады. Егде адамдарда және жасөспірімдерде аурудың өсуі кезінде туберкулез микобактериялары қандайда бір кезде антибиотиктерге қарсы тұру дәрежесі өседі.
Туберкулез жағдайларының саны көшіп келу мәселелеріне байланысты өсуі мүмкін. Мысалы Ұлыбританияда жаңадан қоныс ауларушылар бұрынғы тығыз халыққа қарағанда сырқаттанушылық 25%-ға жоғары. Емдеуде табысқа жеті үшін ДДҰ қатаң мониторинг және дәрі-дәрмек басқару жүйесі енгізді. Медициналық қызметкер науқасқа жеке өзі дәрі беріп, оның дәріні қабылдауын қадағалап жүреді. Осылайша емделу 6-8айға деін жалғасады, бұл 85% сауығу жағдайына әкеледі.
1) 65 жастан жоғары адамдар арасында, жағдайлардың саны 4,1% -ға өсті;
2) жас арасында адамдарға, осы өсім 12,6% -ды құрады.
Егде жастағы адамдарда кездесетін туберкулез жиі балалық шақта немесе жасөспірім кезінде жұқтырған ауруының қайта белсенуі нәтижесінде болады. Егде адамдарда және жасөспірімдерде аурудың өсуі кезінде туберкулез микобактериялары қандайда бір кезде антибиотиктерге қарсы тұру дәрежесі өседі.
Туберкулез жағдайларының саны көшіп келу мәселелеріне байланысты өсуі мүмкін. Мысалы Ұлыбританияда жаңадан қоныс ауларушылар бұрынғы тығыз халыққа қарағанда сырқаттанушылық 25%-ға жоғары. Емдеуде табысқа жеті үшін ДДҰ қатаң мониторинг және дәрі-дәрмек басқару жүйесі енгізді. Медициналық қызметкер науқасқа жеке өзі дәрі беріп, оның дәріні қабылдауын қадағалап жүреді. Осылайша емделу 6-8айға деін жалғасады, бұл 85% сауығу жағдайына әкеледі.
15.3.3. Безгек
Бүкіл адамзат тарихындағы безгек ең қорқынышты аурулардың бірі болып отыр. Оны жою үшін бағытталған әрекетге қарамастан, ол әлі күнге дейін жыл сайын көптеген адамдардың өмірін алады, 1970 жылдан бастап. Әрбір жыл сайын әлемде 200—300 млн. Ауру жағдайы тіркеледі, 1,5 млн өлім жағдайларының үштен бірі Африкада кездеседі. Безгек Сахарадан оңтүстікке щарай кең таралған, сонымен қатар Азияда және Латын Америкасында да кездеседі. Бұрын бұл ауру Еуропада және Солтүстік Америкада да болған, оның әсерінен әйгілі адамдар өлді, мысалы Оливер Кромвель және теңізші Уолтер Рэли. Безгек - әлеуметтік, экономикалық және биологиялық факторлармен жұқпалы аурулардың таралу байланысы үшін жақсы үлгі болып табылады.
Бүкіл адамзат тарихындағы безгек ең қорқынышты аурулардың бірі болып отыр. Оны жою үшін бағытталған әрекетге қарамастан, ол әлі күнге дейін жыл сайын көптеген адамдардың өмірін алады, 1970 жылдан бастап. Әрбір жыл сайын әлемде 200—300 млн. Ауру жағдайы тіркеледі, 1,5 млн өлім жағдайларының үштен бірі Африкада кездеседі. Безгек Сахарадан оңтүстікке щарай кең таралған, сонымен қатар Азияда және Латын Америкасында да кездеседі. Бұрын бұл ауру Еуропада және Солтүстік Америкада да болған, оның әсерінен әйгілі адамдар өлді, мысалы Оливер Кромвель және теңізші Уолтер Рэли. Безгек - әлеуметтік, экономикалық және биологиялық факторлармен жұқпалы аурулардың таралу байланысы үшін жақсы үлгі болып табылады.
15.8. сурет. Безгектің әлемдік таралуы.
Таралу әдістері және белгілері
Безгектің қоздырғышы- плазмодия тобының паразиттері. Төрт түрі жұқпалы болып табылады, бірақ көп жағдай екі түрімен байланысты болады. P.vivax субтропиктерде кездеседі және үшкүндік қызу көтерілу болады ; P.falciparum кең таралған, өлім жағдайына көп пайыз береді және тропикалық безгек деп те аталады. Африкада көптеп таралған аурулардың ішінен, дәл осы ауру адам санын көп алады.
Безгекті Anopheles тобының масалары тасымалдайды, олар өздері қоздырғышы болып та табылады, олардың аналықтары адам қанымен қоректенеді. Маса шағуы кезінде оның сілекейі бездері құрамындағы плазмодия адам ағзасына енеді. Масалар безгектің міндетті тасымалдаушылары, ол ауруды науқастың қанын құйған кезде немесе нашақорлардың лас инелерін қолданағанда жұқтырып алу мүмкін.
Адам қанына жыныссыз плазмодия яғни спорозоит түседі. Спорозоиттар түрлі жасушаларға, ұлпаларға және бауыр жасушаларына тез енеді. Олар мерозоиттар қалыптастыра отырып, көбейеді. Сол кезде эритроциттер құрамына да енеді. Сол арқылы қоректеніп, олар өсіп, көбейеді. Осылайша эритроциттер бұзылып, мерозоидтардың жаңа ұрпақтары өзгені жарақаттайды. Плазиодиялардың көптеп бөлінуі әсерінен қанда миллиондаған паразиттер пайда болады. Олардың кейбіреулері ерлер мен әйелдердің гаметоцитіне(жыныстық нышаны) айналады.
Науқастың қаны масаның асқазанына түскен кезде гаметоциттер сіңірілмейді, жыныстық гаметаларға айналады. Олардың бірігуі зигота түзіп, маса асқазанына жабысады, содан кейін асұазанның шығыңқы сыртында ооциттер түзіледі. Ооциттердің көптеп бөлінуі спорозоиттарды береді. Осы арқылы олар жәндіктердің қанына еніп, сілекей бездеріне жабысып алады.
Безгектің эпидемия болып саналатын аймақтарда тұратын және бұрын безгекпен ауырған адамдарда белгілі бір тұрақтылық болады. Ең алғаш инвазиямен соқтығысқан адамда, ауру қиын жүреді. 10-35 күн инкубациялық кезеңнен кейін температура тез 40,6—41,7 °С деін көтеріледі. Қызу бастың ауруына әкеледі, құсу және бүкіл дененің ауыруы. Кейін науқас терлеп, температурасы төмендейді. Пальпация кезінде бауыр зақыманады.
P.vivax арқылы зақымданған әрбір үш күн сайын эритроциттерден көп мөлшерде мерозоидтар және күнделікті өмірдегі уытты заттар шығарылады. Клиникалық көрініс көптеген инвазия әсерінен қиындайды.
P. falciparum қатерлі безгекке әкеледі, қызу көтерілуі әсерінен ауыр асқынулар болады. Олардың ең көп таралғаны - ми қан тамырларына паразиттердің жинақталуы әсерінен болатын құрысулар және кома. Өзге де ауыр жағдайларға бүрек жетіспеушілігі және пневмония кіреді. P. Falciparum арқылы шақырылған безгектен адам екі-үш күнде өліп кетуі мүмкін.
Алдын алу және емдеу
Безгектің эндемиялық ошақтарына бара жатқан адамдарға аурудың алдын алу үшін химиопрофилактика жасау ұсынылады. Әдетте, бұл мақсат үшін хлорохин және мефлохин қолданылады, оны қауіпті аймақта аптасына бір рет қабылдайды, сосын алты апта тағы жалғастырады. Басқа дәрілердің ішінде прогуанила гидрохлориді және пириметамин жақсы нәтижелер береді. Плазмодияға қарсылық артқаннан кейін, бұл препараттардың тиімділігі төмендеді. P. Falciparum әлі күнге дейін қарсылық берік болып табылады, масылы мынандай эндемия ошақтарында: Латын Америкасы, Батыс Африка және Оңтүстік–Батыс Азия. Безгекке қарсы жаңа препараттардың шығуына қарамастан, фармацевтикалық фирмалар оларды көп шығармайды, себебң онығ басты қолданушылары- көп пайда әкелмейтін дамушы елдер.
Таралу әдістері және белгілері
Безгектің қоздырғышы- плазмодия тобының паразиттері. Төрт түрі жұқпалы болып табылады, бірақ көп жағдай екі түрімен байланысты болады. P.vivax субтропиктерде кездеседі және үшкүндік қызу көтерілу болады ; P.falciparum кең таралған, өлім жағдайына көп пайыз береді және тропикалық безгек деп те аталады. Африкада көптеп таралған аурулардың ішінен, дәл осы ауру адам санын көп алады.
Безгекті Anopheles тобының масалары тасымалдайды, олар өздері қоздырғышы болып та табылады, олардың аналықтары адам қанымен қоректенеді. Маса шағуы кезінде оның сілекейі бездері құрамындағы плазмодия адам ағзасына енеді. Масалар безгектің міндетті тасымалдаушылары, ол ауруды науқастың қанын құйған кезде немесе нашақорлардың лас инелерін қолданағанда жұқтырып алу мүмкін.
Адам қанына жыныссыз плазмодия яғни спорозоит түседі. Спорозоиттар түрлі жасушаларға, ұлпаларға және бауыр жасушаларына тез енеді. Олар мерозоиттар қалыптастыра отырып, көбейеді. Сол кезде эритроциттер құрамына да енеді. Сол арқылы қоректеніп, олар өсіп, көбейеді. Осылайша эритроциттер бұзылып, мерозоидтардың жаңа ұрпақтары өзгені жарақаттайды. Плазиодиялардың көптеп бөлінуі әсерінен қанда миллиондаған паразиттер пайда болады. Олардың кейбіреулері ерлер мен әйелдердің гаметоцитіне(жыныстық нышаны) айналады.
Науқастың қаны масаның асқазанына түскен кезде гаметоциттер сіңірілмейді, жыныстық гаметаларға айналады. Олардың бірігуі зигота түзіп, маса асқазанына жабысады, содан кейін асұазанның шығыңқы сыртында ооциттер түзіледі. Ооциттердің көптеп бөлінуі спорозоиттарды береді. Осы арқылы олар жәндіктердің қанына еніп, сілекей бездеріне жабысып алады.
Безгектің эпидемия болып саналатын аймақтарда тұратын және бұрын безгекпен ауырған адамдарда белгілі бір тұрақтылық болады. Ең алғаш инвазиямен соқтығысқан адамда, ауру қиын жүреді. 10-35 күн инкубациялық кезеңнен кейін температура тез 40,6—41,7 °С деін көтеріледі. Қызу бастың ауруына әкеледі, құсу және бүкіл дененің ауыруы. Кейін науқас терлеп, температурасы төмендейді. Пальпация кезінде бауыр зақыманады.
P.vivax арқылы зақымданған әрбір үш күн сайын эритроциттерден көп мөлшерде мерозоидтар және күнделікті өмірдегі уытты заттар шығарылады. Клиникалық көрініс көптеген инвазия әсерінен қиындайды.
P. falciparum қатерлі безгекке әкеледі, қызу көтерілуі әсерінен ауыр асқынулар болады. Олардың ең көп таралғаны - ми қан тамырларына паразиттердің жинақталуы әсерінен болатын құрысулар және кома. Өзге де ауыр жағдайларға бүрек жетіспеушілігі және пневмония кіреді. P. Falciparum арқылы шақырылған безгектен адам екі-үш күнде өліп кетуі мүмкін.
Алдын алу және емдеу
Безгектің эндемиялық ошақтарына бара жатқан адамдарға аурудың алдын алу үшін химиопрофилактика жасау ұсынылады. Әдетте, бұл мақсат үшін хлорохин және мефлохин қолданылады, оны қауіпті аймақта аптасына бір рет қабылдайды, сосын алты апта тағы жалғастырады. Басқа дәрілердің ішінде прогуанила гидрохлориді және пириметамин жақсы нәтижелер береді. Плазмодияға қарсылық артқаннан кейін, бұл препараттардың тиімділігі төмендеді. P. Falciparum әлі күнге дейін қарсылық берік болып табылады, масылы мынандай эндемия ошақтарында: Латын Америкасы, Батыс Африка және Оңтүстік–Батыс Азия. Безгекке қарсы жаңа препараттардың шығуына қарамастан, фармацевтикалық фирмалар оларды көп шығармайды, себебң онығ басты қолданушылары- көп пайда әкелмейтін дамушы елдер.
15.9 сурет. Бала инсектицидтер арқылы суарылатын таза қалқаның астында ұйықтап жатыр. Бұл безгек масаларынан қорғанудың бірден бір жолы.
Мефлихон негізінде алынатын фанзидар және лариам препараттары хлорохин плазмодияларына қарсы тиімді болып келеді. Алайда, мұндай мефлохин жүрек айну, құсу, бас айналу, бас ауруы, іштің ауыруы, диарея, тіпті психикалық бұзылулар сияқты жанама әсерлер беруі мүмкін. Сонымен қатар бұл дәрі 1985 жылы шыққанына қарамастан, қазір Таиландта безгекті мефлохолинмен емдеу нәтиже бермейді. Дәстүрлі емдеу әдісіне қызығушылық қайтадан артуда, алайда барлық плазмодиядар оған сезімтал емес.
Дәрілерден басқа безгектен қорғанудың шаралары тасымалдаушылардан(масалардын) оқшаулану арқылы жүргізілуде, инсектицидтер сіңірілетін барлық денені жауып тұратын киімдер, торлар, төсек аспалар арқылы жүргізілуде.
Препараттарды тек ауызша ғана емес, сонымен қатар инъекция әдісімен де енгізуге болады. Бұл жағдайда қандағы дәрінің концентрациясы көп болады, яғни паразитттерге қарсы күші көп болады.
Мефлихон негізінде алынатын фанзидар және лариам препараттары хлорохин плазмодияларына қарсы тиімді болып келеді. Алайда, мұндай мефлохин жүрек айну, құсу, бас айналу, бас ауруы, іштің ауыруы, диарея, тіпті психикалық бұзылулар сияқты жанама әсерлер беруі мүмкін. Сонымен қатар бұл дәрі 1985 жылы шыққанына қарамастан, қазір Таиландта безгекті мефлохолинмен емдеу нәтиже бермейді. Дәстүрлі емдеу әдісіне қызығушылық қайтадан артуда, алайда барлық плазмодиядар оған сезімтал емес.
Дәрілерден басқа безгектен қорғанудың шаралары тасымалдаушылардан(масалардын) оқшаулану арқылы жүргізілуде, инсектицидтер сіңірілетін барлық денені жауып тұратын киімдер, торлар, төсек аспалар арқылы жүргізілуде.
Препараттарды тек ауызша ғана емес, сонымен қатар инъекция әдісімен де енгізуге болады. Бұл жағдайда қандағы дәрінің концентрациясы көп болады, яғни паразитттерге қарсы күші көп болады.
Безгекті жою
1955 жылы ДДҰ әлемде безгекті жою бағдарламасын шығарды. Көрсетілген келесі бағыттарға көптеген қаражат белгіленді
Безгектің жойылуына көптеген факторлар кедергі келтіреді. Ең алдымен, маса тасымалдаушыларының кедергісіз бір аймақтан екінші аймаққа көшуі. Халықтың жұмыс іздеп, орманды азайтып және жаңа жерлерді құрып көшуі аурудың эпидемия жағдайы болуына ықпал жасайды. Осындай бақылау Мадагаскарда, Эфиопияда және Шри-Ланкада бақылануда.
Безгектің әлемде жойылуына кедергі жасайтын тағы бір фактор- масалардың инсектициттерге қарсы тұруы. 1952 жылы Грецияда, Панамада және АҚШта алғашқы төзімді ДДТ үлгілер пайда болды. Көптеген елдерде инсектицитті құрылғылар ешқандай нәтиже бермейді. Ол ДДТ және диэлдрин сияқты улыхимикаттар бөліп, азық-түлік құрамында болып, сүтқоректілер мен құстардың ағзасында жиналады(10 бөлім). Бұл құбылыстың теріс белгілері айқын. ДДТ топырақ пен шымтезек батпақтарда өте баяу істен шығады, ол тіпті бүркуден кейі 30 жылдан кейін табылуы мүмкін. Көптеген елдерде ДДТны және диэлдринді қолдануға тыйым салынған.
Безгекпен күресуде маймыл, құстар, кеміргіштер және кесірткелер сияқты үлкен патогенді резервуарлардың болуы қиындық тудырады, олар адамға безгекті жұқтырудың басты көзі болып табылады.
Осы мәселелерге байланысты 1969 жылы ДДҰ бещгекпен күресу шараларынан бас тартып, оны «тежеу» саясатына көшті.
ЕГУ.
1980-1990 жылдары безгекпен қарсы күресу барысында оған қарсы вакциналар шығарылды. Көп күш салуға қарамастан әлі де болса қажетті сападағы вакцина алынбады. Мәселенің шешіміне қиындық тудыратын тек оның тиімділігі ғана емес, сонымен қатар безгектен зардап шеккен дамушы елдер де қолдана алатындай арзан болуы.
Плазмодиялар бауыр жасушасынан және қызыл қан жасушаларынан шыққанда ғана имммундық шабуылға ұшырайды. Вакцинаны өлі және әлсіретілген паразитттерден алу сәтсіз аяқталды. Плазмодиялардың беткі өзгергіштігі жоғары болуының себебінен болуы да мүмкін. Біріншіден, әрбәр түрдің бірнеше штамдарына болуына байланысты, екіншіден, паразитттің беткі антигенінің үнемі өзгеріп отыруы. Нәтижесінде, жасалған антидене тез ескіріп және олан берілген антигенді танымай қалады. Қазіргі уақытта паразит генін диаграммалайтын «Безгек геномы» жобасы жүзеге асырылуда. Сонмен қатар аурудың түрлі формаларына төзімді адам гендері де ізделуде.
1955 жылы ДДҰ әлемде безгекті жою бағдарламасын шығарды. Көрсетілген келесі бағыттарға көптеген қаражат белгіленді
- Ағын суларды тоқтату. Безгек масаларының қуыршақтары ағын суларды дамиды, яғни ағын суларды тоқтату тасымалдаушылардың өсуңне жол бермейді. Алайда бұл шара өте қымбат және тиімсіз, сонымен қатар , ауылдық жерлерде, тоғандар, арықтар мен басқа да ашық су бактарында жоюға қолайсыз болып табылады.
- Маса дернәсілдерімен және қуыршақтарымен күресу. Тасымалдаушылардың дернесіледері мен қуыршақтары судың шығыңқы бетінде өмір сүреді, тыныс алу түтіктері арқылы оттегі алады. Егер отттегіні оқшауласақ жәндіктер тіршілігін тоқтатады. Бұған жетудіңең қарапайым тәсілі- суға қалың қабат майлы сұйықтық құю(мысалы, мұнай). Бұл әдіс 30-ыншы жалдары Бразилияда жақсы жұмыс істеді, және 1940 жылы Anopheles gambiae жоюға рұқсат етілді.
- Ересек масаларға қарсы күрес. Үй-жайларда ересек масалармен күресу үшін мезгілімен инсектицидтер себіледі. Егер үш жыл бойы тұрақты және мұқиат емдеу жүргізілетін болса, онда маса – адам циклін ауданнан жойып жіберуге болады, содан кейін P.vivax және P. Falciparum сау адамдарға жұға алмайды.
Безгектің жойылуына көптеген факторлар кедергі келтіреді. Ең алдымен, маса тасымалдаушыларының кедергісіз бір аймақтан екінші аймаққа көшуі. Халықтың жұмыс іздеп, орманды азайтып және жаңа жерлерді құрып көшуі аурудың эпидемия жағдайы болуына ықпал жасайды. Осындай бақылау Мадагаскарда, Эфиопияда және Шри-Ланкада бақылануда.
Безгектің әлемде жойылуына кедергі жасайтын тағы бір фактор- масалардың инсектициттерге қарсы тұруы. 1952 жылы Грецияда, Панамада және АҚШта алғашқы төзімді ДДТ үлгілер пайда болды. Көптеген елдерде инсектицитті құрылғылар ешқандай нәтиже бермейді. Ол ДДТ және диэлдрин сияқты улыхимикаттар бөліп, азық-түлік құрамында болып, сүтқоректілер мен құстардың ағзасында жиналады(10 бөлім). Бұл құбылыстың теріс белгілері айқын. ДДТ топырақ пен шымтезек батпақтарда өте баяу істен шығады, ол тіпті бүркуден кейі 30 жылдан кейін табылуы мүмкін. Көптеген елдерде ДДТны және диэлдринді қолдануға тыйым салынған.
Безгекпен күресуде маймыл, құстар, кеміргіштер және кесірткелер сияқты үлкен патогенді резервуарлардың болуы қиындық тудырады, олар адамға безгекті жұқтырудың басты көзі болып табылады.
Осы мәселелерге байланысты 1969 жылы ДДҰ бещгекпен күресу шараларынан бас тартып, оны «тежеу» саясатына көшті.
ЕГУ.
1980-1990 жылдары безгекпен қарсы күресу барысында оған қарсы вакциналар шығарылды. Көп күш салуға қарамастан әлі де болса қажетті сападағы вакцина алынбады. Мәселенің шешіміне қиындық тудыратын тек оның тиімділігі ғана емес, сонымен қатар безгектен зардап шеккен дамушы елдер де қолдана алатындай арзан болуы.
Плазмодиялар бауыр жасушасынан және қызыл қан жасушаларынан шыққанда ғана имммундық шабуылға ұшырайды. Вакцинаны өлі және әлсіретілген паразитттерден алу сәтсіз аяқталды. Плазмодиялардың беткі өзгергіштігі жоғары болуының себебінен болуы да мүмкін. Біріншіден, әрбәр түрдің бірнеше штамдарына болуына байланысты, екіншіден, паразитттің беткі антигенінің үнемі өзгеріп отыруы. Нәтижесінде, жасалған антидене тез ескіріп және олан берілген антигенді танымай қалады. Қазіргі уақытта паразит генін диаграммалайтын «Безгек геномы» жобасы жүзеге асырылуда. Сонмен қатар аурудың түрлі формаларына төзімді адам гендері де ізделуде.
15.3.4. Жұқтырылған иммун тапшылығы синдромы (ЖИТС)
ЖИТСны шақыратын адамның иммунтапшылығы (ВИЧ) Америкаға және Еуропаға Орталық Африкадан келген деп есептелінеді. Оны ең алғаш АҚШ та анықтады; содан кейін бұл ауру 71 елде анықталды. 1993 жылдың соңында жұқтарған адамдардың саны 14 млн ға жетті, ал ЖИТСтың өзімен 3 млн-ға жуық адам жарақаттанды. 1995 жылы ВИЧ жұқтырғандар 23 млн деп есептелді (15.10 сурет), ал жыл сайын жұқтыратындардың саны ал жыл сайын жұқтыратындардың саны 3.1 млн-ды құрады, ЖИТС-тан 1.5 млн адам қаза тапты. Ережесі бойынша ВИЧ 25 жастан кіші адамдарға әсер етеді, жұқтырғандардың жартысы –әйел адамдар. 15.10 суретте ЖИТС-тың ең өткір мәселелері Африкада және Оңтүстік Сахарада екені көрсетілген, дәл осы жақта бәрінен көп жағдайлар тіркеледі. Ауру Азияда тез тарады(Үндістан, Қытай, Въетнам және Камбоджа), сонымен қатар Орталық және Батыс Еуропада да.
ВИЧ- бұл вирусты РНҚ, оның құрылысы 2.21(2.23 және 2.24 суреттерден де көруге болады ) суретте көрсетілген. Аты айтып тұрғандай ол адамның барлық имммундық жүйесіне әсер етеді, дәлірек айтатын болсақ- Т4-лифоциттерінде, Т-хелперлер деп аталатын, Т4-лифоциттерінде көбейеді(14.9.2. бөлімне қараңыз). Нәтижесінде олар өзге лимфоциттерге «көмектесу» қабілетінен айырылады, ағзаға түскен патогендерді өздігінен жоятын Т-киллерлердің таралуын тоқтатады. Адамның имммундық жүйесі бұзылады, сол себептен ол түрлі аурулардан қорғансыз болып қалады. Алайда ВИЧ инфекциясымен ЖИТС-ның бірдей емес екендігін түсіну маңызды. Кейбір ВИЧ жұқтырғандар көп жылдар бойы белгіс жоқ патоген тасымалдаушыларына айналады.
ЖИТСны шақыратын адамның иммунтапшылығы (ВИЧ) Америкаға және Еуропаға Орталық Африкадан келген деп есептелінеді. Оны ең алғаш АҚШ та анықтады; содан кейін бұл ауру 71 елде анықталды. 1993 жылдың соңында жұқтарған адамдардың саны 14 млн ға жетті, ал ЖИТСтың өзімен 3 млн-ға жуық адам жарақаттанды. 1995 жылы ВИЧ жұқтырғандар 23 млн деп есептелді (15.10 сурет), ал жыл сайын жұқтыратындардың саны ал жыл сайын жұқтыратындардың саны 3.1 млн-ды құрады, ЖИТС-тан 1.5 млн адам қаза тапты. Ережесі бойынша ВИЧ 25 жастан кіші адамдарға әсер етеді, жұқтырғандардың жартысы –әйел адамдар. 15.10 суретте ЖИТС-тың ең өткір мәселелері Африкада және Оңтүстік Сахарада екені көрсетілген, дәл осы жақта бәрінен көп жағдайлар тіркеледі. Ауру Азияда тез тарады(Үндістан, Қытай, Въетнам және Камбоджа), сонымен қатар Орталық және Батыс Еуропада да.
ВИЧ- бұл вирусты РНҚ, оның құрылысы 2.21(2.23 және 2.24 суреттерден де көруге болады ) суретте көрсетілген. Аты айтып тұрғандай ол адамның барлық имммундық жүйесіне әсер етеді, дәлірек айтатын болсақ- Т4-лифоциттерінде, Т-хелперлер деп аталатын, Т4-лифоциттерінде көбейеді(14.9.2. бөлімне қараңыз). Нәтижесінде олар өзге лимфоциттерге «көмектесу» қабілетінен айырылады, ағзаға түскен патогендерді өздігінен жоятын Т-киллерлердің таралуын тоқтатады. Адамның имммундық жүйесі бұзылады, сол себептен ол түрлі аурулардан қорғансыз болып қалады. Алайда ВИЧ инфекциясымен ЖИТС-ның бірдей емес екендігін түсіну маңызды. Кейбір ВИЧ жұқтырғандар көп жылдар бойы белгіс жоқ патоген тасымалдаушыларына айналады.
15.10. сурет. 1996 жылғы әртүрлі аймақтардағы ВИЧ жұқтырған ересек адамдардың сандық көрсеткіші.
Таралу әдістері және белгілері
ВИЧ тек кейбір биологиялық сұйықтықтарда ғана өмір сүреді және әдетте қан арқылы немесе спермамен беріледі. Жұқтыру жағдайларының 90%-ы жыныстық қатынастың әсерінен болған. Адамдар келесідегідей жолдармен жұқтырып алады.
Сонымен қатар вирус науқастың қанымен байланыс кезінде де берілуі мүмкін, мысалы оның жарасын емдеу кезінде немесе химиялық жағдайларда, бұл медицина қызметкерлеріне сақ болуы керек деген сөз.
Вирус Т4-лимфоциттері бетіндегі рецепторлармен байланысады, сосын жасуша ішіне өзінің РНҚ-сын айдайды(2.23 суретте). Вирусты РНҚ-да матрицадағы секілді фермент көмегімен кері транскриптаза деп аталатын толық ДНҚ синтездейді(2.4.5 бөлім және 2.23 сурет). Көшірме ДНҚ лимфоцит ядросына еніп, оның геніне қосылады, сосын сол жасушаны үнімі жарақатталған етіп тұрады. Лимфоцит бөлінген кезде онымен бірге ДНҚ да және провирус та таралады, жарақатталған Т4 жасушалар популяция әсерінен, олар ағзада тез өседі.
Вирусты ДНҚ алты жыл бойы өзі туралы білгісбей келе жатыр- бұл аурдың жасырын кезеңі деп аталады. Қандай да бір уақытта түсініксіз себептерден лимфоцитттер ВИЧ геннің РНҚ көшірмелерін синтездей бастайды. Бұл мРНҚ ядродан цитоплазмаға көшіп, жасушаны өзіне жұмыс істетіп алады: вирусты нәруыздар және РНҚ лар синтездеу. Бұлардан вирустық бөлшектер құралады, олар жасушадан бөлініп шығып, оның бетінде бүршіктер пайда болады (2.24 сурет). Олар тағы да сау Т4-лимфоцитттерді жарақаттайды, сонымен қатар бас миының жасушаларын және тағы да басқа органдарды зақымдайды. Вирус таралған жасушалардың бәрі соңында өледі.
Қазіргі көрсеткіш бойынша жыл сайын ВИЧ жұқтырған адамдардың ішінен 1-2%-нда СПИД дамиды, ал 5-10%-нда СПИД белгілерімен байланысады.
Аурудың төрт кезеңі бар.
1.Алғашқы ВИЧ инфекциясы вирусқа қарсы антидене қалыптастырады, сонымен қатар тұмауға ұқсас қысқаша шаршағыштық. Кейде бөрпе шығып және лимфа түйіндері ісінеді. Бұл белгілер жатқызусыз ақ оңай кетеді.
2.Екінші кезең- ВИЧ-позитивті симптомсыз. Ол қанда тұрақты ВИЧ ке қарсы антиденелердің болуымен сипатталады; ауруды жұқтыру мен клиникалық белгілері пайда болу бірнеше аптадан 13 жылға дейін созылуы мүмкін.
3.Үшінші кезең ЖИТС-пен байланысты оппортунистік инфекциялардың дамумен сипатталады, алайда бұл кезеңде ол өмірге қауіпті емес. Емдеуге қарсы бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық аурулардың емдеуге қарсы төзімділігі артқандығы туралы айтып отырмыз. Типтік мысалдар- ауызш және жыныстық герпес. Дене салмағының 10%-ы жоғалуы мүмкін. Айтарлықтай Т-хелперлердің санын азайтады.
ВИЧ тек кейбір биологиялық сұйықтықтарда ғана өмір сүреді және әдетте қан арқылы немесе спермамен беріледі. Жұқтыру жағдайларының 90%-ы жыныстық қатынастың әсерінен болған. Адамдар келесідегідей жолдармен жұқтырып алады.
- Жыныстық қатынас. Ең алдымен ЖИТС-ы гомосексуалдардың ауруы деп есептелінді, себебі ол жыныстық бағдары дәстүрлі емес адамдар тұратын , Сан- Франциско, Лос-Анджелеса және Майами секілді қалаларда болған еді. Соңында зерттеле келе оны гетеросексуалды қатынас кезіндеде жұқтырып алуға болатындығы анықталды. ВИЧ қынапты, анальды және ауызша қарым-қатынас кезінде жұғады, жыныстық серіктердің көбейуі аурудың тәуекелін жоғарлатады. Америка мен Еуропада ВИЧ жұқтырғандардың көбісі гомосексуалдар мен бисексуалдар, бірақ Африкадағы науқастардың көбісі әстүрлі жыныстық бағдарда. Батыс елдерінде көп тәуекел жеңіл жүрісті қыздарда болуы мүмкін. 1988 жылы Ұлыбританияда 50 000 ВИЧ жағдай тіркелген; олардың 85%-ы гомосексуалдар. Олар 10-15 жылдан кейін СПИД-тан өледі деп болжанған.
- Ағзаға жұқтырылған қанның енгізілуі.
Сонымен қатар вирус науқастың қанымен байланыс кезінде де берілуі мүмкін, мысалы оның жарасын емдеу кезінде немесе химиялық жағдайларда, бұл медицина қызметкерлеріне сақ болуы керек деген сөз.
- Баланың анасы арқылы жұқтыруы. Әйел адамға жұқтырлған ВИЧ даму кезінен өтіа жатқан ұрық құрамындағы ұанға енеді және босану кезінде балаға сүт бездері арқылы жұғады. Бұл жолмен жұқтырудың ықтималдылығы 25-50%.
Вирус Т4-лимфоциттері бетіндегі рецепторлармен байланысады, сосын жасуша ішіне өзінің РНҚ-сын айдайды(2.23 суретте). Вирусты РНҚ-да матрицадағы секілді фермент көмегімен кері транскриптаза деп аталатын толық ДНҚ синтездейді(2.4.5 бөлім және 2.23 сурет). Көшірме ДНҚ лимфоцит ядросына еніп, оның геніне қосылады, сосын сол жасушаны үнімі жарақатталған етіп тұрады. Лимфоцит бөлінген кезде онымен бірге ДНҚ да және провирус та таралады, жарақатталған Т4 жасушалар популяция әсерінен, олар ағзада тез өседі.
Вирусты ДНҚ алты жыл бойы өзі туралы білгісбей келе жатыр- бұл аурдың жасырын кезеңі деп аталады. Қандай да бір уақытта түсініксіз себептерден лимфоцитттер ВИЧ геннің РНҚ көшірмелерін синтездей бастайды. Бұл мРНҚ ядродан цитоплазмаға көшіп, жасушаны өзіне жұмыс істетіп алады: вирусты нәруыздар және РНҚ лар синтездеу. Бұлардан вирустық бөлшектер құралады, олар жасушадан бөлініп шығып, оның бетінде бүршіктер пайда болады (2.24 сурет). Олар тағы да сау Т4-лимфоцитттерді жарақаттайды, сонымен қатар бас миының жасушаларын және тағы да басқа органдарды зақымдайды. Вирус таралған жасушалардың бәрі соңында өледі.
Қазіргі көрсеткіш бойынша жыл сайын ВИЧ жұқтырған адамдардың ішінен 1-2%-нда СПИД дамиды, ал 5-10%-нда СПИД белгілерімен байланысады.
Аурудың төрт кезеңі бар.
1.Алғашқы ВИЧ инфекциясы вирусқа қарсы антидене қалыптастырады, сонымен қатар тұмауға ұқсас қысқаша шаршағыштық. Кейде бөрпе шығып және лимфа түйіндері ісінеді. Бұл белгілер жатқызусыз ақ оңай кетеді.
2.Екінші кезең- ВИЧ-позитивті симптомсыз. Ол қанда тұрақты ВИЧ ке қарсы антиденелердің болуымен сипатталады; ауруды жұқтыру мен клиникалық белгілері пайда болу бірнеше аптадан 13 жылға дейін созылуы мүмкін.
3.Үшінші кезең ЖИТС-пен байланысты оппортунистік инфекциялардың дамумен сипатталады, алайда бұл кезеңде ол өмірге қауіпті емес. Емдеуге қарсы бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық аурулардың емдеуге қарсы төзімділігі артқандығы туралы айтып отырмыз. Типтік мысалдар- ауызш және жыныстық герпес. Дене салмағының 10%-ы жоғалуы мүмкін. Айтарлықтай Т-хелперлердің санын азайтады.
15.11. сурет. Вич инфекциясының дамуы. Көптеген адамдар ауыр оппотунистикалық инфекцияларды бірінші жұқтырғаннан өліп жатады. Аурудың терминальды(өлім алды) сатысын анықтау өте қиын. ВИЧ жұқтырғаннан ЖИТС-ның клиникалық белгілері қалыптасқанға дейін бірнеше ай кетуі мүмкін, тіпті жасырын түрде бұл кезең жылға созылуы мүмкін.
Дәл осы кезеңде медициналық және псхологиялық көмек қажет болады, себебі адам тек аурудың белгілерінен ғана емес, сонымен қатар шынайы өмірдеде қауіпті сезе бастайды.
4.Төртінші кезең- нақты ЖҚТБ- ауыр оппортунистік инфекциялардың әсерінен көптеген органдар жарақаттанып, орта қатерлі ісік дамиды. Науқас көп салмақ жоғалтады және әлсіздігі шайында шағымдануы мүмкін. Әлсіздік қоректік заттардың жеткіліксіздігін немесе катаболистік процестердің анаболистік процестерден басымдылығы болатын ішек қатерлі ісігіне әкелуі мүмкін, ағза «күйіп» , орган тынысқа байланысты шығындарды қалпына келтіре алмайды. Оппортунистік инфекциялар бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық деге түрлері бар; Көптеген жағдайларда протозойлы инвазия (15.8 кесте).
Диагностикалық тестілеу
Адам ВИЧ-ты жұқтырғанын білу үшін қан талдауын жасайды. Иммундық жүйенің қоздырғыштарға антидене енгізетіні белгілі. Өндірілген коммерциялық ВИЧ ақуыздарымен тексерілген қан үлгілері араласады. Егер қанда осы вирусқа қарсы антидене бар болса, ол реакция оң болып табылады, және ол науқас ВИЧ оң деп атайды. Алайда теріс нәтиже бергендерде де инфекция анықталмайды, себебі стандартты әдісте қажетті антидене кейде қанға үш айдан кейін немесе одан да көп уақыттан кейін кіреді.
Емдей және профилактика
ЖИТС вирустардың әсерінен туындайды, сондықтан да бактерияларды өлтіретін антибиотиктер бұл ауруға тиімсіз болып табылады. Басқа вирустық инфекциялар секілді бұның да емі симптоматикалық белгілерді қолдайды. Қазіргі таңда ЖИТС-ге қарсы емдеу мен профилактиканың үш бағыты бар:
Бұл бағыттар төменде қарастырылған.
ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ. Ағзаның вируспен күресуіне көмектесетін ең қисынды жол- оның иммундық жүйесін күшейті. Мысалы in vitro –да Т-супрессорлар ВИЧ-тың таралуын тоқтатады. Кейбір ВИЧ жұқтырған науқастардың қанында вирустық бөлшектер анықталмайтыны белгілі. 1987 жылы егер осындай науқастарда(ВИЧ антиденесімен,бірақ вирусқа бұрынғы әдіспен әсер етпейді) Т-супрессорларын өлтіретін болса вирустың көбейетіндігі белгілі болды.Егер бұл бөлшектерді қанға қайтарсақ, ВИЧ-тың көбеюі тоқтайды. Демек, ағзаға вирустың енгізілуі міндетті түрде ауруға әкелмейді, ЖИТС-ны тек әлсіз иммундық жүйесі бар адамдарға қауіпті инфекция деп қарастыруға болады.
Лейкозбен емдейде науқасқа сау сүйек кемігін трансплантациялау жақсы дәлелденген. Операция табысқа жету үшін донор мен реципент егіздер секілді генетикалық жақын болуы керек. СПИД-те қолданылады теориялық, ұқсас тәсіл: науқасқа иммундық жасушалардың көзін енгізу. Өкінішке орай, қазіргі таңда елеулі табысқа жету үшін вирусқа қарсы дәрі-дәрмектер және қанға лимфоциттер құю қажет.
Тағы бір перспективалы тәсіл лимфокин деп аталатын ақуыздарды қолдаубарысындажүреді(«лимфоцит» сөзінен және грек.тілінен kinein -қозғалту ). Бұл ақуыздар лимфоцитттерде жасалады, және иммундық жүйенің бөлшектеріне таралады да оның көбеюіне қатысады. Бұл координацияларды лимфокииндердің көмегімен дамытсақ, біз вирустармен және обыр жасушаларымен күресе аламыз. Лимфокиндерге қарағанда интерферондар жақсырақ. Оны рак емдеуде кеңінен қолданады. Альфа-интерферон Капоши саркомасымен күресу мақсатына қол жеткізді. Осыған ұқсас клиникалық әссері бар және иммундық жүйенің өзге активаторы лимфокиндер тобынан-интерлейкин.
Дәрілік өнімдерді жасау
ЖИТС-ге қарсы дәрі-дәрмектер жасалып жатыр да, сынақтан өтіп жатыр да. Алайда жаңа препараттарды сынақтан өткізу үлкен қиындықтары туындатып тұр. Біріншіден, бұл жаңа препарат науқастардың экспериментальды тобына беруге болатындай тиімді ма? Екіншіден, тексерілмеген дәрі тиімділігі тәуекелі мен ЖИТС -дан өлу тәуекелін қалай мөлшерлейміз? Ештеңе жоғалтпайтын науқастар егер емделуге кішкене де үміт болса, олар бардық дәріні қабылдауға дайын. Алайда жаңа препараттарды ресит түрде қолдану үшін оын стандартты сынақтан өту керек, плацебомен нәтижені салыстырып, уыттылығына қарау керек. Келесі маңызды фактор – дәрінің бағасы. Дұрыс тексерілмеген және тиімділігі дәлелденбеген препаратты көп мөлшерде шынару қолайлы ма?
ЕГУ. Вакцина ВИЧ инфекциядан қорғанудың ең жақсы құралы болар еді. Оны дайындаудағы ең қиыны- иммунтапшылық вирусының генетикалық құрылысын өзгерте алуы керек, антиденелерді тану үшін ,сәйкесінше беткі ақуыздар. Келесі мәсселе ЖИТС- ге қарсы вакцианың қауіпсіздігі жайында. Оның құрамында иммундық жауап қайтара алатын, бірақ аурудың өзіне емес әлсіреген вирус болуы керек. Қызылшаға, полиомелитке, қызамыққа және тағы да басқа вирустық инфекцияларға қарсы вакциналар осылай жұмыс істейді. Алайда әлсірген вирустар кейбір науқастарда ауруды шақырады, егер ол ауру ЖИТС болса онда экспериментальды және профилактикалык екпелерді ешкім салдырмайды.
Түрлі елдерде жүргізілген үдемелі зерттеулерге қарамастан, адамға сынақта қолданылатын ВИЧ-ке қарсы вакцина алынбады. Ең жігерлендіретін нәтижелердің бірі деп зертханада жануарларға істеліп жатқан ВИЧ антигенінен ақуыздарды бөліп алғанын айтуға болады.
Егер вакцина жасалған күннің өзінде де оның тиімділігіне және қауіпсіздігіне байланысты сұрақтар туындап, ол да оңай шаруа болмайды. Кім қанша жаста екпе қабылдауы керек? ЖИТС-ге қарсы екпе қабылдау жұмысқа тұрғызу, некеге отырғызу, виза алу және медициналық сақтандыру секілді жағдайларды жасау қажет пе? Ол ерікті бола ма әлде мәжбүрлеп пе, тәуекелі жоғары топтарға мәжбүрлеп салына ма, қалғандарға ерікті түрде салына ма? Кәмелетке толмағандарды ата-ананың рұқсатынсыз егуге бола ма? Егер болса екпе медициналық құпия бола ма?
Әзірше ЖИТС-тан қорғану үшін бәріне белгілі келесідегідей қауіпсіздіктер ұсынылады.
15.3.5. Іш сүзегі және паратиф
Осыдан бұрын іш сүзегі адам өлімінің себебі болған еді. Бұл инфекция кедейлік һке және халыққа байланысты болады. Эпидемия болып соғыс кездерінде дамыды. 1875 дылға дейін іш сүзегі кең таралған болатын, соның ішінде Ұлыбритания да бар еді, және сол жылы қабылданған қоғамдық денсаулық сақтау заңдары оқиғаны құртып жіберді. Санитарлы-гигеналық жағдайлардың жақсаруы, және бірінші кезекте ауыз судың мұқият тазартылуы, эпидемияның туындау тәуекелін азайтты.
Соңғы жылдары Англия мен Уэлльсте 200 ге жуық іш сүзегі жағдайы тіркелген, науқастардың көбісі ауруды шекарадан асқан кезде жұқтырып алған. Өкінішке орай, аурудың өоздырғышынан түгелдей айырылй ешқандай елдің қолынан келмей отыр. Бұл бактериялардың тұрақты көзі болып табылатын белгісі жоқ тасымалдаушылар.
Іш сүзегі және паратиф сальмонелла тобының мүшесі- Salmonella typhi және S. Paratyphi арқылы шақырылады.Бұл аурулардың белгілері ұқсас болғанымен, паратифте олар оңай жүреді.
Таралу әдісітері және белгілері
Жұқпалы бактериялар фекалияда немесе белгісі жоқ тасымалдаушыларда болады. Инфекция әдетте лас су мен таға арқылы келеді. Іш сүзегін жұқтыру үшін азғана мөлшердегі микроағзалар жеткілікті, сондықтан да бұл ауру жоғарыинфекциялылар деп жіктеледі. Басқалары іш сүзегі, паратиф және басқа да сальмонелездерге қарағнада төменинфекцилы болып табылады.Оларды жұқтыру үшін көп қоздырғыштар міндетті түрде өажет болады. Әдеттегі инфекцияның көздері келесіе көрсетілген:
Әдетте іш сүзегі Ұлыбританияда бұл ауру сирек кездеседі, сондықтан оны кеш таниды. Бұл ауруға деген күдік қызба, және жоғарыда айтылғандай белгілердің болуы дамушы елге сапар шегуге алып келеді. Ауруға деген диагноз қанға S. Typhi немесе қоздырғышқа антиденесі бар заттар арқылы талдау жасайды.
Емдеу және алдын алу
Антибиотиктер шыққанға дейін іш сүзегінен өлушілер 20% құрады. Х
Науқастарды оқшаулау керек, ал олардың фекалиясына абайлап қарау керек. Алдын алу шараларының ішінде ең маңыздысы – кәріз құбырларын және ауыщ суларды тазарту, жеке бас гигена ережелерін сақтау және азық-түлік өнімдерін сақтау орындарының санитарлық ережелерге сай болуы. Іш сүзегінің міндетті алдын алу шарасы-фекалдық материалдардың тасымалдаушысы болып табылатын шыбындармен күресу (сонымен қатар 15.3.1 бөлімнен қараңыздар).
Вакцинаны бактериялық капсулалар полисахаридтерінен алатын тиімді тәсілі бар. Препарат тері астына егіледі және өте қатты реакциялар тудырады- иненің орны ауырып ісінеді, кейді дене температурасын көтеріп жібереді. Екпені басқа аймақтарға жол жүрер алдында салдыртқан жөн.
15.3.1. Сальмонеллездар және басқа да тағамдардан бактериялық улану
Тағамнан улануды әдетте бактериялық әшек инфекциялары деп атайды (инфекциялық гастроэнтерит), инкубациялық кезең бірнеше сағатқа созылады. Олардың көбісі сальмонеллалар арқылы шақырылады; бірақ S. typhi және S.Paratyphi емес, S.Enteritidis сияқты басқа түрлері. Бұл инфекциялар бірдей белгі көрсететіндіктен оларды бір атаумен сальмонеллездар деп атайды. Сальмонеллездар әкелетін экономикалық шығындар өте үлкен. 1988 жылы және 1989 жылы Англия мен Уэльсте сальмонеллездардың кесірінен 231 млн-нан 331 млн фунт стердингқа дейін шығын кеткен:бұл ақшалар ауруға байланысты, емдеу шараларына және ғылыми зерттеулерге кеткен.
Сальмонеллездің іш сүзегінен айырмашылығы олар төменинфекциялы, яғни инфекцияның дамуы үшін ағзаға көп мөлшерде патогендердің түсуін талап етеді. Осынысымен ол Escherichia coli 157 арқылы шақырылатын гастроэнтеритадан ерекшеленеді. Қазір ол тағамдық уланудың басты себебі болып жүр. Тағамдық уыттыинфекциялар басқа да бактериялардың әсерінен туындауы мүмкін. Мысалы, Listeria monocytogenes, ол көбіне паштеттерде және жұмсаө ірімшіктерде кездеседі, листериоз тудырады. Осы аталған микроағзалардан басқа үлкен қауіпті алтын тәріздес стафилококк және Bacillus және Clostridium топтарының мүшелері тудырады, егер олар жайлы жазу үшін олар кітаптың мұқабасынан шығып кетеді.
90 жылдардың кезеңінде Британияда сальмонеллездің жарқылдары байқалды.Қоздырғыш рөліне көбіне S. Enteritidis қатысты (1989 жылы оның әсерінен 53% инфекция болды, ал 1990 жылы-63%), ал аурудың негізгі көзі жұмыртқа мен ет болды.
15.12 суретте жұмыртқадағы S. Enteritidis әсерінен болған Британиядағы сальмонеллездің таралу динамикасы бейнеленген. Құс фабрикаларындағы қатал санитарлық бақылауға қарамастан, 1988 жылы үй құстарының жарақаттануы көбейді.
4.Төртінші кезең- нақты ЖҚТБ- ауыр оппортунистік инфекциялардың әсерінен көптеген органдар жарақаттанып, орта қатерлі ісік дамиды. Науқас көп салмақ жоғалтады және әлсіздігі шайында шағымдануы мүмкін. Әлсіздік қоректік заттардың жеткіліксіздігін немесе катаболистік процестердің анаболистік процестерден басымдылығы болатын ішек қатерлі ісігіне әкелуі мүмкін, ағза «күйіп» , орган тынысқа байланысты шығындарды қалпына келтіре алмайды. Оппортунистік инфекциялар бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық деге түрлері бар; Көптеген жағдайларда протозойлы инвазия (15.8 кесте).
Диагностикалық тестілеу
Адам ВИЧ-ты жұқтырғанын білу үшін қан талдауын жасайды. Иммундық жүйенің қоздырғыштарға антидене енгізетіні белгілі. Өндірілген коммерциялық ВИЧ ақуыздарымен тексерілген қан үлгілері араласады. Егер қанда осы вирусқа қарсы антидене бар болса, ол реакция оң болып табылады, және ол науқас ВИЧ оң деп атайды. Алайда теріс нәтиже бергендерде де инфекция анықталмайды, себебі стандартты әдісте қажетті антидене кейде қанға үш айдан кейін немесе одан да көп уақыттан кейін кіреді.
Емдей және профилактика
ЖИТС вирустардың әсерінен туындайды, сондықтан да бактерияларды өлтіретін антибиотиктер бұл ауруға тиімсіз болып табылады. Басқа вирустық инфекциялар секілді бұның да емі симптоматикалық белгілерді қолдайды. Қазіргі таңда ЖИТС-ге қарсы емдеу мен профилактиканың үш бағыты бар:
- Иммундық жүйені қалыптастыру;
- ВИЧ оң науқастардағы вирустарлдың көбеюін тоқтататын және оппортунистік инфекцияларға және белгілерге қарсы дәрі ойлап табу;
- ВИЧ-ке қарсы вакцина ойлап табу;
Бұл бағыттар төменде қарастырылған.
ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ. Ағзаның вируспен күресуіне көмектесетін ең қисынды жол- оның иммундық жүйесін күшейті. Мысалы in vitro –да Т-супрессорлар ВИЧ-тың таралуын тоқтатады. Кейбір ВИЧ жұқтырған науқастардың қанында вирустық бөлшектер анықталмайтыны белгілі. 1987 жылы егер осындай науқастарда(ВИЧ антиденесімен,бірақ вирусқа бұрынғы әдіспен әсер етпейді) Т-супрессорларын өлтіретін болса вирустың көбейетіндігі белгілі болды.Егер бұл бөлшектерді қанға қайтарсақ, ВИЧ-тың көбеюі тоқтайды. Демек, ағзаға вирустың енгізілуі міндетті түрде ауруға әкелмейді, ЖИТС-ны тек әлсіз иммундық жүйесі бар адамдарға қауіпті инфекция деп қарастыруға болады.
Лейкозбен емдейде науқасқа сау сүйек кемігін трансплантациялау жақсы дәлелденген. Операция табысқа жету үшін донор мен реципент егіздер секілді генетикалық жақын болуы керек. СПИД-те қолданылады теориялық, ұқсас тәсіл: науқасқа иммундық жасушалардың көзін енгізу. Өкінішке орай, қазіргі таңда елеулі табысқа жету үшін вирусқа қарсы дәрі-дәрмектер және қанға лимфоциттер құю қажет.
Тағы бір перспективалы тәсіл лимфокин деп аталатын ақуыздарды қолдаубарысындажүреді(«лимфоцит» сөзінен және грек.тілінен kinein -қозғалту ). Бұл ақуыздар лимфоцитттерде жасалады, және иммундық жүйенің бөлшектеріне таралады да оның көбеюіне қатысады. Бұл координацияларды лимфокииндердің көмегімен дамытсақ, біз вирустармен және обыр жасушаларымен күресе аламыз. Лимфокиндерге қарағанда интерферондар жақсырақ. Оны рак емдеуде кеңінен қолданады. Альфа-интерферон Капоши саркомасымен күресу мақсатына қол жеткізді. Осыған ұқсас клиникалық әссері бар және иммундық жүйенің өзге активаторы лимфокиндер тобынан-интерлейкин.
Дәрілік өнімдерді жасау
- Азидотимидин, немесе зидовудином деп те аталады, - ЖИТС-ге қарсы танымал дәрі. Ол 1986 жылдан бастап қолданыла бастады, және оның көмегімен көптеген науқастардың өмірін сөзсіз ұзартты. Жағымсыз әсерлерге үнемі қан құюды талап ететін анемия жатады. Сонымен қатар препарат өте қымбат тұрады және оған сұраныс көп болып табылады.
- Залцитабин құрылы азидотимидинга ұқсас болады және, ол жасуша секілді ВИЧ репликациясын тоқтатады. Өкінішке орай бұл препарат адамға өте уытты болып табылады және ЖИТС-ге қарсы қолданылу перспективасы да белгісіз.
- Глицирризин-мия тамырының құрамында болатын зат және гепатитті емдейде және аллергияның бірнеше түрін емдеуде қолданылады. Жапондық зерттеушілер олардың ВИЧ-тың таралуын тоқтататынын дәлелдеген. Клиникалық сынақтар әлі жүргізілген жоқ.
- Рибавирин көптеген елдерге тұмауды емдеу үшін және басқа да инфекцияларға қарсы қолданылады. Зертханалық жағдайда ол ВИЧ-тығ репликациясын тежейді және жұқтырылған жасушаларға зиян келтірмей Т4-лимфоциттердің санын арттырады.
ЖИТС-ге қарсы дәрі-дәрмектер жасалып жатыр да, сынақтан өтіп жатыр да. Алайда жаңа препараттарды сынақтан өткізу үлкен қиындықтары туындатып тұр. Біріншіден, бұл жаңа препарат науқастардың экспериментальды тобына беруге болатындай тиімді ма? Екіншіден, тексерілмеген дәрі тиімділігі тәуекелі мен ЖИТС -дан өлу тәуекелін қалай мөлшерлейміз? Ештеңе жоғалтпайтын науқастар егер емделуге кішкене де үміт болса, олар бардық дәріні қабылдауға дайын. Алайда жаңа препараттарды ресит түрде қолдану үшін оын стандартты сынақтан өту керек, плацебомен нәтижені салыстырып, уыттылығына қарау керек. Келесі маңызды фактор – дәрінің бағасы. Дұрыс тексерілмеген және тиімділігі дәлелденбеген препаратты көп мөлшерде шынару қолайлы ма?
ЕГУ. Вакцина ВИЧ инфекциядан қорғанудың ең жақсы құралы болар еді. Оны дайындаудағы ең қиыны- иммунтапшылық вирусының генетикалық құрылысын өзгерте алуы керек, антиденелерді тану үшін ,сәйкесінше беткі ақуыздар. Келесі мәсселе ЖИТС- ге қарсы вакцианың қауіпсіздігі жайында. Оның құрамында иммундық жауап қайтара алатын, бірақ аурудың өзіне емес әлсіреген вирус болуы керек. Қызылшаға, полиомелитке, қызамыққа және тағы да басқа вирустық инфекцияларға қарсы вакциналар осылай жұмыс істейді. Алайда әлсірген вирустар кейбір науқастарда ауруды шақырады, егер ол ауру ЖИТС болса онда экспериментальды және профилактикалык екпелерді ешкім салдырмайды.
Түрлі елдерде жүргізілген үдемелі зерттеулерге қарамастан, адамға сынақта қолданылатын ВИЧ-ке қарсы вакцина алынбады. Ең жігерлендіретін нәтижелердің бірі деп зертханада жануарларға істеліп жатқан ВИЧ антигенінен ақуыздарды бөліп алғанын айтуға болады.
Егер вакцина жасалған күннің өзінде де оның тиімділігіне және қауіпсіздігіне байланысты сұрақтар туындап, ол да оңай шаруа болмайды. Кім қанша жаста екпе қабылдауы керек? ЖИТС-ге қарсы екпе қабылдау жұмысқа тұрғызу, некеге отырғызу, виза алу және медициналық сақтандыру секілді жағдайларды жасау қажет пе? Ол ерікті бола ма әлде мәжбүрлеп пе, тәуекелі жоғары топтарға мәжбүрлеп салына ма, қалғандарға ерікті түрде салына ма? Кәмелетке толмағандарды ата-ананың рұқсатынсыз егуге бола ма? Егер болса екпе медициналық құпия бола ма?
Әзірше ЖИТС-тан қорғану үшін бәріне белгілі келесідегідей қауіпсіздіктер ұсынылады.
- Жыныстық қатынас кезінде мүшеқап арқылы серіктік қанынан дәне спремасынан оқшаулану керек. ЖИТС-ге қарсы тәуекелге байланысты бұл жүктіліктен қорғанудың барлық елде қолданылатын дәстүрлі әдісі.
- Кездейсоқ жыныстық қатынастан аулақ болу, және әрқашан тексерілген серіктің болуы.
- Көктамырға есірткі енгізетіндер, яғни нашақорлар стерильді шприцтар мен инелерді қолдану қажет. Кейбір еуропалық елдерде мысалы Нидерландыда бұл тобтағы адамдарға ол заттарды тегін береді.
- Барлық донорлық қандарды ВИЧ антиденесінен өту керек. Ұлыбрнтанияда бұл ереже 1985 жылдан бастап қадағалануда.
- Медицина қызметкерлері халыққа вирустың таралғаны жөнінде хабарлау керек. Адамдар ВИЧ-тың ауалық-тамшылық жолмен, қол алысу секілді аз уақыттық байланыс кезінде таралмайтыны туралы білуі керек. ЖИТС-пен ауыратын науқасты емдеген дәрігерлерде және медбикелерде бұл жолмен вирус таралып көрген жоқ.
15.3.5. Іш сүзегі және паратиф
Осыдан бұрын іш сүзегі адам өлімінің себебі болған еді. Бұл инфекция кедейлік һке және халыққа байланысты болады. Эпидемия болып соғыс кездерінде дамыды. 1875 дылға дейін іш сүзегі кең таралған болатын, соның ішінде Ұлыбритания да бар еді, және сол жылы қабылданған қоғамдық денсаулық сақтау заңдары оқиғаны құртып жіберді. Санитарлы-гигеналық жағдайлардың жақсаруы, және бірінші кезекте ауыз судың мұқият тазартылуы, эпидемияның туындау тәуекелін азайтты.
Соңғы жылдары Англия мен Уэлльсте 200 ге жуық іш сүзегі жағдайы тіркелген, науқастардың көбісі ауруды шекарадан асқан кезде жұқтырып алған. Өкінішке орай, аурудың өоздырғышынан түгелдей айырылй ешқандай елдің қолынан келмей отыр. Бұл бактериялардың тұрақты көзі болып табылатын белгісі жоқ тасымалдаушылар.
Іш сүзегі және паратиф сальмонелла тобының мүшесі- Salmonella typhi және S. Paratyphi арқылы шақырылады.Бұл аурулардың белгілері ұқсас болғанымен, паратифте олар оңай жүреді.
Таралу әдісітері және белгілері
Жұқпалы бактериялар фекалияда немесе белгісі жоқ тасымалдаушыларда болады. Инфекция әдетте лас су мен таға арқылы келеді. Іш сүзегін жұқтыру үшін азғана мөлшердегі микроағзалар жеткілікті, сондықтан да бұл ауру жоғарыинфекциялылар деп жіктеледі. Басқалары іш сүзегі, паратиф және басқа да сальмонелездерге қарағнада төменинфекцилы болып табылады.Оларды жұқтыру үшін көп қоздырғыштар міндетті түрде өажет болады. Әдеттегі инфекцияның көздері келесіе көрсетілген:
- Ауыз су. Судың су қоймаларынан бірден келуі, құдықтардан бірден алынуы, су құбырларынан келуінен ауыз су фекалбдық жолмен ластанады. Сальмонеллалар сұйық фекалияларда бір аптаған дейін өмір сүреді, ал таза суларда одан да көп болады.
- Сүт және ет өнімдері. Сальмонеллалар сүтке белгісі жоқ тасымалдаушының лас қолдарынан немесе тексерілмеген сулармен жуылатын құрылғылардан келуі мүмкін. Сүт арқылы жарақаттану Англияда, мысалы 1931 жылы Эппингта(260 жағдай, 8 өлім шығыны) және Борнмутте 1938 жылы (718 жығдай, 70 өлім шығыны) болды. Бұл аурудың 1964 жылы Абердинда жарқыл беруі сиыр етімен байланысты еді.
- Теңіз өнімдері. Екібетті ұлулар, мысалы мидиям мен ұлулар суды сүзгілеп ішеді. Нәтижесінде олардың ағзаларында судың құрамындағы патогендер жиналады.
Әдетте іш сүзегі Ұлыбританияда бұл ауру сирек кездеседі, сондықтан оны кеш таниды. Бұл ауруға деген күдік қызба, және жоғарыда айтылғандай белгілердің болуы дамушы елге сапар шегуге алып келеді. Ауруға деген диагноз қанға S. Typhi немесе қоздырғышқа антиденесі бар заттар арқылы талдау жасайды.
Емдеу және алдын алу
Антибиотиктер шыққанға дейін іш сүзегінен өлушілер 20% құрады. Х
Науқастарды оқшаулау керек, ал олардың фекалиясына абайлап қарау керек. Алдын алу шараларының ішінде ең маңыздысы – кәріз құбырларын және ауыщ суларды тазарту, жеке бас гигена ережелерін сақтау және азық-түлік өнімдерін сақтау орындарының санитарлық ережелерге сай болуы. Іш сүзегінің міндетті алдын алу шарасы-фекалдық материалдардың тасымалдаушысы болып табылатын шыбындармен күресу (сонымен қатар 15.3.1 бөлімнен қараңыздар).
Вакцинаны бактериялық капсулалар полисахаридтерінен алатын тиімді тәсілі бар. Препарат тері астына егіледі және өте қатты реакциялар тудырады- иненің орны ауырып ісінеді, кейді дене температурасын көтеріп жібереді. Екпені басқа аймақтарға жол жүрер алдында салдыртқан жөн.
15.3.1. Сальмонеллездар және басқа да тағамдардан бактериялық улану
Тағамнан улануды әдетте бактериялық әшек инфекциялары деп атайды (инфекциялық гастроэнтерит), инкубациялық кезең бірнеше сағатқа созылады. Олардың көбісі сальмонеллалар арқылы шақырылады; бірақ S. typhi және S.Paratyphi емес, S.Enteritidis сияқты басқа түрлері. Бұл инфекциялар бірдей белгі көрсететіндіктен оларды бір атаумен сальмонеллездар деп атайды. Сальмонеллездар әкелетін экономикалық шығындар өте үлкен. 1988 жылы және 1989 жылы Англия мен Уэльсте сальмонеллездардың кесірінен 231 млн-нан 331 млн фунт стердингқа дейін шығын кеткен:бұл ақшалар ауруға байланысты, емдеу шараларына және ғылыми зерттеулерге кеткен.
Сальмонеллездің іш сүзегінен айырмашылығы олар төменинфекциялы, яғни инфекцияның дамуы үшін ағзаға көп мөлшерде патогендердің түсуін талап етеді. Осынысымен ол Escherichia coli 157 арқылы шақырылатын гастроэнтеритадан ерекшеленеді. Қазір ол тағамдық уланудың басты себебі болып жүр. Тағамдық уыттыинфекциялар басқа да бактериялардың әсерінен туындауы мүмкін. Мысалы, Listeria monocytogenes, ол көбіне паштеттерде және жұмсаө ірімшіктерде кездеседі, листериоз тудырады. Осы аталған микроағзалардан басқа үлкен қауіпті алтын тәріздес стафилококк және Bacillus және Clostridium топтарының мүшелері тудырады, егер олар жайлы жазу үшін олар кітаптың мұқабасынан шығып кетеді.
90 жылдардың кезеңінде Британияда сальмонеллездің жарқылдары байқалды.Қоздырғыш рөліне көбіне S. Enteritidis қатысты (1989 жылы оның әсерінен 53% инфекция болды, ал 1990 жылы-63%), ал аурудың негізгі көзі жұмыртқа мен ет болды.
15.12 суретте жұмыртқадағы S. Enteritidis әсерінен болған Британиядағы сальмонеллездің таралу динамикасы бейнеленген. Құс фабрикаларындағы қатал санитарлық бақылауға қарамастан, 1988 жылы үй құстарының жарақаттануы көбейді.
15.12 сурет. Жұмыртқадағы S. Enteritidis әсерінен болған Британиядағы тағамнан улану жағдайларының сандық көрсеткіші.
Таралу әдістері және белгілері
Сальмонеллез- тағам арқылы болатын аурудың классикалық үлгісі. 15.9 кестеде 1989-1991 жылдардағы ішек инфекциясын тудырған азық-түліктердің тізімі жәнеоны туындатқан S. Enteritidi-тың салыстырмалы рөлі көрсетілген. Сальмонеллезден тек қана дамадар емес, сонымен қатар адамдар ет ретінде тұтынатын үй жануарлары және де құстар да зардап шегеді. Сонымен қатар егеуқұйрықтардың, тышқандардың, мысықтардың және итттердің фекалиясы арқылы да жарақаттанып қалу қаупі бар.
15.9. кесте. 1989-1991 жылдарда5ы сальмонеллездың туындауына әсер еткен азық-түліктер
Сальмонеллез- тағам арқылы болатын аурудың классикалық үлгісі. 15.9 кестеде 1989-1991 жылдардағы ішек инфекциясын тудырған азық-түліктердің тізімі жәнеоны туындатқан S. Enteritidi-тың салыстырмалы рөлі көрсетілген. Сальмонеллезден тек қана дамадар емес, сонымен қатар адамдар ет ретінде тұтынатын үй жануарлары және де құстар да зардап шегеді. Сонымен қатар егеуқұйрықтардың, тышқандардың, мысықтардың және итттердің фекалиясы арқылы да жарақаттанып қалу қаупі бар.
15.9. кесте. 1989-1991 жылдарда5ы сальмонеллездың туындауына әсер еткен азық-түліктер
Сальмонеллездің белгілері бактерияның ас қорыту жолдарына түскеннен кейін 12-24 сағаттан кейін аяқ астынан пайда болады. Құсу және жоғары температурамен бірге диареяның болуы, бастың ауруы және іш тұстағы аймақтарда жайсыздықтың сезілуі. Көптеген науқастар бірнеше күннен кейін өздігінен қалпына келіп жатады.
Диареяның әсерінен ағзаның сусыздану қаупі төнуі мүмкін, ол өз кезегінде қан қысымының төмендеуіне және бүйрек жеткіліксіздігіне әкеледі. Көптеген өлім жағдайлары бактериялық гастроэнтерит кезінде болатын асқынулардың әсерінен болады.Сальмонеллез әсіресе балаларға және егде жастағы адамдарға үлкен қауіп төндіріп тұр. Нақты диагноз үшін нәжіс өсімділігі және ауру қоздырғышын сәйкестендіру қажет.
Емдеу және алдын алу
Сальмонеллездің емі- қолдау (су және тұз жоғалу өтемақысы) және дәрі-дәрмектер. Қоздырғыштарға тетрациклины және ампициллин анитбиотиктері тиімді, алайда ол аурудың өткір кезеңіне әсер етпейді. Жақында сальмонелланың дәстүрлі емдеуде қолданылатын препараттарға қарсы тұра алатын штаммы анықталды.
Алдын алу шараларының бірнеше бағыттарын көрсете кету керек.
1. Тасымалдаушыларды айқындау. Халықтың белгілі бір бөлігі (шамамен мыңнан 2-5 адам) тасымалдаушылар болып табылады, яғни сальмонелл фекалиясынан оқшауланып, гастроэнтериттың белгілерінен зардап шекпейді. Тасымалдаушылар мен адамдарды нәжістік талдау нәтижелерінде патоген жоқ екендігі анықталмағанға дейін оларды азық-түлік өндіретін жұмыстарға алмау қажет.
2. Азық-түлік өнімдерін сақтау және өндіру кезінде санитарлы-гигеналық ережелерді қадағалау. Азық-түліктерді салқын жерде сақтау керек, ол бактериялардың өсуін тежейді. Ас үй ерекше тазалықты қажет етеді, әсіресе шикі ет (құс еті) пен жұмыртқа өнімдерін жарақаттанудан аулақ жерлерде сақтау керек. Үстелдер, орамалдар, ас үй жабдықтары және адамның қолдары сальмонелланың резервуары бола алады және олар сальмонелланы жұқтырудың көзіне айналады. Қоғамдық тамақтандыру объектілері, дүкендер мен қоймалар санитарлық бақылаудан өтуі тиіс.
3. Тағамның дұрыс дайындалуы. Тағам дайындау кезінде оның бактериологиялық тазалығын қамтамасыз ету қажет. Ең алдымен кейбір тамақ өнідерін термиялық өңдеуден өткізу керек. Ең үлкен қауіп дұрыс салқындамаған еттен келеді, яғни ыстықта немесе қуыру кезінде бактериялар тірілуі мүмкін. 1988 жылы Ұлыбританияның денсаулық сақтау департаменті сальмонелланың өсуіне байланысты қарттарға, науқастарға, жас балаларға және жүкті әйелдерге тек қана қайнатылған жұмыртқа жеу керек екендігін ұсынған.
4. Еттің санитарлық тексеруден өтуі- оны сатудағы ең басты міндеті. Сальмонеллезаны жұқтырған малдың сояға болмайды. Құс фермаларында аз мөлшерде сальмонеллдің болуы мүмкін, сондықтан ол жақта құстарды жою тек аурудың қатты болған кезінде болады.
5. Тағамнан уланудың барлық жағдайларын міндетті түрде тіркеу. Бактериялық уытты инфекция тіркелген ауруларға байланысты болады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 1995 жылы Ұлыбританияда тағамнан улану 1949 жылы 80000 жағдаймен және 1992 жылғы 63000 жағдаймен салыстырғанда шарықтау мәніне жеткен. Профилактикалық шараларды жүргізу үшін барлық науқастарды тұрақты тіркеуге алып отыру қажет.
6. Фекалиясында сальмонеллдар болуы мүмкін кеміргіштермен күресу.
7. Уақтылы кәріз жөндеу.
8. Шыбындармен күресу.
9. Мемлекеттік бақылау. 1989 жылы Ұлыбритания үкіметі сальмонеллездітоқтатуға арналған шараларға қадам жасады. Құс фабрикаларын патогеннің бар жоқ екендігін тексеру міндетті болды. 3 млн-нан астам инфекцмяланған тасымалдаушылар жойылды. Азық-түлік өнімдері туралы заі 1990 жылы қатаң болып, тағамның микробиологиялық сапасына да қажет ететін болды.
15.4. Дезинфекциялық құралдар, арарсыздандыру және антисептика.
Микроағзалар барлық жерлерде кездеседі. Олардың кейбіреулері адамдар мен жануарлар терісінде, басқалары ағзаның ішінде өмір түсіреді; және кейбірулері ауру шақыруға қабілетті. Бұндай жұқпалы микробтармен күресу тек өткен ғасырда ғана басталған, Луи Пастердің олардың тіршілік етуін дәлелдегеннен кейін. Осыған дейін барлық хирургиялы оталар нашар аяқталған болатын, ақсы жағдайдау ауру ұзақ емделді және қызу жалғасыт, ад нашар жағдайда науқас сіреспеден, сепсистан (қанның жарақаттануы) және гангренадан қайтыс болды. Хирург науқастың денесіне неғұрлым терең енген сайын жараны ұқтыру қаупі де арта түсті. Пастердің тәірбиелерінен кейін дәрігерлер микроағзалардан қыздыру, химиялық өңдеу және сүзу сияқты әдістермен құтылуға болатынын білді.
Дозеф Листер – Глаго университетінің медицина профессоры, 1860 жылы микроағзаларды оятын химиялық заттарды іздеп, Пастердің жұмысына ж ақсы әсер етті. Бірінші тәжірбиеге карболовтық сұйықтық таңдап алынды (фенол). Листер оның хирургиялық құралдарын жасады, кетгут (араны тігуге арналған жіп), лигатура (тамырларды байлайтын жіп) және барлық оталық жіптермен байланыста болатын дәрігерлік қол(15.13 сурет). Сонымен қатар науқастың кесілетін жерін және ота бөлмесінің еденін карбол қышқылымен жуылды. Бұл әдіс отадан кейінгі инфекццияның таралуын төмендетті. Оның көмегімен патогендер адам ағзасына енбес бұрын жойылып кетеді.
Карбол қышқылы-антисептиканың классикалық үлгісі (төменді қараңыз). Стерильдік құралдар, стерильдік материалдар сияқты заттардың қолданылуы операцияның стерильді жағдайда өтуіне мүмкіндік берді.
15.4.1. Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар
Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар (дезинфекциялаушы құралдар)- бұл патогенді микроағзаларды жою үшін қолданылатын заттар.
Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар арасындағы айырмашылық: біріншісі зиянсыз және адам денесін тікелей емдеу үшін қолданылады, ал екіншісі агресивті болып табылады және ол үй-жайларды, жабдықтарды (раковина,үстелдер , ванналар, ыдыс-аяқтың, құралдар, т.б. ...) және техникалқы жүйелерді (кәріз жүйесі, желдеткіш) залалсыздандыру үшін қолданылады.
Күтімдер әдетте сұйық препараттармен өткізіледі. Олардың тиімділігі температураға, концентрациясына және экспозиция уақытына (затпен байланыс) тәуелді болып келеді.
Микробтардың берілген антисептикаға төзімділігі қатты өзгеріп отырады. Мысалы, полиомиелит вирусы мен туберкулез бактериясы өте төзімді болып келеді. Спора түзуші бактериялар мен саңырауқұлақтар спорасы арқылы төтенше экологиялық жағдай тудыруы мүмкін, сондықтан кейбір суық химикаттардың оған жай әсер ететіні таңқаларлық жағдай емес.
Өз сипаты бойынша, антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар өте алуан түрлі. Мұнда бірнеше мысалдар көрсетілген.
Кейбір кеңінен қолданылатын антисептиктер 15.10 кестеде көрсетілген.
Диареяның әсерінен ағзаның сусыздану қаупі төнуі мүмкін, ол өз кезегінде қан қысымының төмендеуіне және бүйрек жеткіліксіздігіне әкеледі. Көптеген өлім жағдайлары бактериялық гастроэнтерит кезінде болатын асқынулардың әсерінен болады.Сальмонеллез әсіресе балаларға және егде жастағы адамдарға үлкен қауіп төндіріп тұр. Нақты диагноз үшін нәжіс өсімділігі және ауру қоздырғышын сәйкестендіру қажет.
Емдеу және алдын алу
Сальмонеллездің емі- қолдау (су және тұз жоғалу өтемақысы) және дәрі-дәрмектер. Қоздырғыштарға тетрациклины және ампициллин анитбиотиктері тиімді, алайда ол аурудың өткір кезеңіне әсер етпейді. Жақында сальмонелланың дәстүрлі емдеуде қолданылатын препараттарға қарсы тұра алатын штаммы анықталды.
Алдын алу шараларының бірнеше бағыттарын көрсете кету керек.
1. Тасымалдаушыларды айқындау. Халықтың белгілі бір бөлігі (шамамен мыңнан 2-5 адам) тасымалдаушылар болып табылады, яғни сальмонелл фекалиясынан оқшауланып, гастроэнтериттың белгілерінен зардап шекпейді. Тасымалдаушылар мен адамдарды нәжістік талдау нәтижелерінде патоген жоқ екендігі анықталмағанға дейін оларды азық-түлік өндіретін жұмыстарға алмау қажет.
2. Азық-түлік өнімдерін сақтау және өндіру кезінде санитарлы-гигеналық ережелерді қадағалау. Азық-түліктерді салқын жерде сақтау керек, ол бактериялардың өсуін тежейді. Ас үй ерекше тазалықты қажет етеді, әсіресе шикі ет (құс еті) пен жұмыртқа өнімдерін жарақаттанудан аулақ жерлерде сақтау керек. Үстелдер, орамалдар, ас үй жабдықтары және адамның қолдары сальмонелланың резервуары бола алады және олар сальмонелланы жұқтырудың көзіне айналады. Қоғамдық тамақтандыру объектілері, дүкендер мен қоймалар санитарлық бақылаудан өтуі тиіс.
3. Тағамның дұрыс дайындалуы. Тағам дайындау кезінде оның бактериологиялық тазалығын қамтамасыз ету қажет. Ең алдымен кейбір тамақ өнідерін термиялық өңдеуден өткізу керек. Ең үлкен қауіп дұрыс салқындамаған еттен келеді, яғни ыстықта немесе қуыру кезінде бактериялар тірілуі мүмкін. 1988 жылы Ұлыбританияның денсаулық сақтау департаменті сальмонелланың өсуіне байланысты қарттарға, науқастарға, жас балаларға және жүкті әйелдерге тек қана қайнатылған жұмыртқа жеу керек екендігін ұсынған.
4. Еттің санитарлық тексеруден өтуі- оны сатудағы ең басты міндеті. Сальмонеллезаны жұқтырған малдың сояға болмайды. Құс фермаларында аз мөлшерде сальмонеллдің болуы мүмкін, сондықтан ол жақта құстарды жою тек аурудың қатты болған кезінде болады.
5. Тағамнан уланудың барлық жағдайларын міндетті түрде тіркеу. Бактериялық уытты инфекция тіркелген ауруларға байланысты болады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 1995 жылы Ұлыбританияда тағамнан улану 1949 жылы 80000 жағдаймен және 1992 жылғы 63000 жағдаймен салыстырғанда шарықтау мәніне жеткен. Профилактикалық шараларды жүргізу үшін барлық науқастарды тұрақты тіркеуге алып отыру қажет.
6. Фекалиясында сальмонеллдар болуы мүмкін кеміргіштермен күресу.
7. Уақтылы кәріз жөндеу.
8. Шыбындармен күресу.
9. Мемлекеттік бақылау. 1989 жылы Ұлыбритания үкіметі сальмонеллездітоқтатуға арналған шараларға қадам жасады. Құс фабрикаларын патогеннің бар жоқ екендігін тексеру міндетті болды. 3 млн-нан астам инфекцмяланған тасымалдаушылар жойылды. Азық-түлік өнімдері туралы заі 1990 жылы қатаң болып, тағамның микробиологиялық сапасына да қажет ететін болды.
15.4. Дезинфекциялық құралдар, арарсыздандыру және антисептика.
Микроағзалар барлық жерлерде кездеседі. Олардың кейбіреулері адамдар мен жануарлар терісінде, басқалары ағзаның ішінде өмір түсіреді; және кейбірулері ауру шақыруға қабілетті. Бұндай жұқпалы микробтармен күресу тек өткен ғасырда ғана басталған, Луи Пастердің олардың тіршілік етуін дәлелдегеннен кейін. Осыған дейін барлық хирургиялы оталар нашар аяқталған болатын, ақсы жағдайдау ауру ұзақ емделді және қызу жалғасыт, ад нашар жағдайда науқас сіреспеден, сепсистан (қанның жарақаттануы) және гангренадан қайтыс болды. Хирург науқастың денесіне неғұрлым терең енген сайын жараны ұқтыру қаупі де арта түсті. Пастердің тәірбиелерінен кейін дәрігерлер микроағзалардан қыздыру, химиялық өңдеу және сүзу сияқты әдістермен құтылуға болатынын білді.
Дозеф Листер – Глаго университетінің медицина профессоры, 1860 жылы микроағзаларды оятын химиялық заттарды іздеп, Пастердің жұмысына ж ақсы әсер етті. Бірінші тәжірбиеге карболовтық сұйықтық таңдап алынды (фенол). Листер оның хирургиялық құралдарын жасады, кетгут (араны тігуге арналған жіп), лигатура (тамырларды байлайтын жіп) және барлық оталық жіптермен байланыста болатын дәрігерлік қол(15.13 сурет). Сонымен қатар науқастың кесілетін жерін және ота бөлмесінің еденін карбол қышқылымен жуылды. Бұл әдіс отадан кейінгі инфекццияның таралуын төмендетті. Оның көмегімен патогендер адам ағзасына енбес бұрын жойылып кетеді.
Карбол қышқылы-антисептиканың классикалық үлгісі (төменді қараңыз). Стерильдік құралдар, стерильдік материалдар сияқты заттардың қолданылуы операцияның стерильді жағдайда өтуіне мүмкіндік берді.
15.4.1. Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар
Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар (дезинфекциялаушы құралдар)- бұл патогенді микроағзаларды жою үшін қолданылатын заттар.
Антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар арасындағы айырмашылық: біріншісі зиянсыз және адам денесін тікелей емдеу үшін қолданылады, ал екіншісі агресивті болып табылады және ол үй-жайларды, жабдықтарды (раковина,үстелдер , ванналар, ыдыс-аяқтың, құралдар, т.б. ...) және техникалқы жүйелерді (кәріз жүйесі, желдеткіш) залалсыздандыру үшін қолданылады.
Күтімдер әдетте сұйық препараттармен өткізіледі. Олардың тиімділігі температураға, концентрациясына және экспозиция уақытына (затпен байланыс) тәуелді болып келеді.
Микробтардың берілген антисептикаға төзімділігі қатты өзгеріп отырады. Мысалы, полиомиелит вирусы мен туберкулез бактериясы өте төзімді болып келеді. Спора түзуші бактериялар мен саңырауқұлақтар спорасы арқылы төтенше экологиялық жағдай тудыруы мүмкін, сондықтан кейбір суық химикаттардың оған жай әсер ететіні таңқаларлық жағдай емес.
Өз сипаты бойынша, антисептиктер және дезинфицирлеуші заттар өте алуан түрлі. Мұнда бірнеше мысалдар көрсетілген.
- Гипохлориттер, мысалы кальций мен натридің гипохлориттері сумен әрекеттескенде хлортәріздес қышқыл мен оттегі түзіледі. Бұл қышқыл барлық микробтарды жояды. Сатылымда бұл заттардың доместос және милтон сияқты әртүрлі атаулармен аталған препараттары бар.
- Фенол (карбол ұышұылы)- Листердің тәжирбиесінде қолданылған антисептикалық / зарарсыздандыру құралдарының бірі, қазір сирек қолданылады. Ауруханаларды зарарсыздандыру үшін фенолды беттік-белсенді заттармен бірге қолданылады(детергенттер).
- Спирттер, мысалы этанол және изопропанол көбіне антисептика ретінде, кейде дезинфекция (мысалы, қайнатылған шприцтерді сақтау үшін) ретінде де қолданылады. Спирттің 70%-дық концентрациясы туберкулез бактерияларын жіне кейбір вирустарды жоюға қабілетті, алайда ол саңырауқұлақ және бактерия спораларына әсер етпейді. Спирттің буы жанғыш болады, сондықтан олар өрт жағдайында қауіпті. Сонымен қатар, бұл заттар салыстармалы түрде қымбат болып келеді.
- Альдегидтер, әсіресе формальдегид (ерітіндіде - формалин), беттерді дезинфекциялау үшін қолданылады, бірақ қатты теріні және тыныс жолдары тітіркендіреді. Формальдегидтің шіріген бактерияларды өлтіру қабілеті нәтижесінде формалинді өлі жануарлардың тіндерін сақтауда кеңінен пайдаланылады, дегенмен қазір адамға аз зиян келтіретін затпен алмастыру қажет.
- Беттік-белсенді заттар- беттің дымқылдылығы арттырып, сонымен қатар онығ дезинфекциялау құралдарымен және антисептиктермен байланысы арттырады. Сонымен қоса беттік-белсенді заттар майды кетіреді, сонымен қоса ластағыштарды және микробтарды кетіреді. Әдетте беттік-белсенді заттар дезинфекциялық емдеу бұрын пайдаланылады (немесе сонымен бірге).
- Хлорксиленол (мысалы, деттол препарат ттүрінде) және йод дезинфекциялық қ ұрал ретінде қолданылады, көбіне антисептиктер секілді сұйық ерітінділерде қолданылады.
Кейбір кеңінен қолданылатын антисептиктер 15.10 кестеде көрсетілген.
15.4.2. Зарарсыздандыру
Зарарсыздандыруды жанды нысандардан жансыз заттардың жойылуы деп түсіндіруге болады.Мысалы, ол кейбір химиялық процестерде немесе сұйық ортада қолданылады, және таза микробиологиялық дақыл өсіру үшін қолданылады. Зарарсыздандыру қатты нысандарға (мысалы, хирургиялық құралдар мен киімдер) және бүкіл ғимараттарға (мысалы, операциялық) жүргізіледі. Ол үшін келесі әдістер қолданылады.
Антибиотиктер алғашында басқа микроағзаларды жойып, оларға кедергі жасайтын микроағзалардан жасалған (көбіне бактериялар, кейде-саңырауқұлақтар) зат ретінде саналды. Уақыт өте келе бұны анықтау көлемі кеңейді. Енді антибиотиктерді тек микробқа қарсы препараттар емес, сонымен қатар олардың синтетикалық туындысы деп атауға да болады. Сонымен қатар микробқа қарсы әрекеттер өсімдіктер, жануарлар және адамдар үшін өнім бөлетіні анықталды.
Антибиотиктер биоцидтік және биостатикалық деп бөлінеді. Биостатикалыққа, мысалы хлорамфеникол, эритромицин және тетрациклин, олар микробтарды өлтірмей, тек олардығ өсуін, көбейюін тежейді. Егер бұл агентті жойсаңыз микробтардың өсуі қайтадан жалғасады. Биоцитттер, мысалы стрептомицин, цефалоспориндер, пенициллины и полимиксиндер, олар микроағзаларды жояды. Егер заттың концентрация төмендесе оның биоцидтік қасиеті биостатикалыққа айналады. Бактериялық әсер ететін антибиотиктер қолдану сипатына қарай бактерицидтік немесе бактериостатикалық деп бөлінеді.
1928 жылы сэр Александр Флеминг алтын стафилококк мәдениеті бар ыдысқа қонған зең сондағы бактериялардың өсуін тежейтіндігін байқаған. Кейін бұл осы зеңнен жасалған антимикробтық зат пенциллин деп аталды. Пенциллиннің ашылуы екінші ұлы отан соғысында басты рөл атқарды: осы антибиотиктің көмегімен көптеген жауынгерлер жара инфекциясынан қорғана алды (12.11.1 бөлім).
Алғашқы бактериоцидтік препараттар соғысқа дейін де шығарылған. Мысалы, 1935 жылы неміс дәрігерлері пронтосил деп аталатын қызыл бояғыш гемолитикалық стрептококк арқылы шақырылатын инфнецияны жоятындығын анықтаған.
Осы бояғыштар белсенді компоненті стрептоцид болды. Ол сульфаниламидтер деп аталатын химиялық тобқа жатады, және құрылымына көптеген микробқа қарсы заттар (норсульфазол, сульфадимезин және т.б.) тығыз синтезделген. Оны стрептококты және стафилококк инфекциялар, менингит, пневмония, зәр шығару жолдарының қабынуы, сондай-ақ жыныстық жолмен берілетін аурулардың, атап айтқанда, гонорея емдеу үшін пайдаланылады.
Сульфонамид - бактериостатикалық препараттар. Әсер ету механизмі бойынша - бұл белгілі бір микробты ферменттердің бәсекеге қабілетті ингибиторы болып табылады (4.4.1-бөлімді қараңыз). Химиотерапияның әсерінен бактериялардың көбеюі тоқтайды, ағзаның қорғаныс жүйесі өзі жояды. Флеминг ашқан бактерицидтік антибиотиктер патогенді микроағзларға күшті әрі тез әсер етеді. Олар орталық жүйке жүйесі және буын қуысы ауруларында, жалпы ағзаның қорғаныс жүйесі әлсіріген кезді аса тиімді болып табылады.
Зарарсыздандыруды жанды нысандардан жансыз заттардың жойылуы деп түсіндіруге болады.Мысалы, ол кейбір химиялық процестерде немесе сұйық ортада қолданылады, және таза микробиологиялық дақыл өсіру үшін қолданылады. Зарарсыздандыру қатты нысандарға (мысалы, хирургиялық құралдар мен киімдер) және бүкіл ғимараттарға (мысалы, операциялық) жүргізіледі. Ол үшін келесі әдістер қолданылады.
- Термоөңдеу. Қыздыру арқылы азық-түліктердің жарамдылық мерзімін арттыруға болатындығын адамдар ежелгі заманнан бастап білген. Термоөңдеу режимі (оның ұзақтығы мен температурасы) өнімнің түрі мен құтылуы керек микорбтарға байланысты болады. Мысалы, туберкулез қоздырғышынан құтылу ушін оны бар болғаны 70 °С-та 15-30 минут инкубацияда пастерлеу жеткілікті (15.3.2 тарау).
- Бумен емдеу. Оны стерильдеуші нысанды тиеу және түсіру үшін қолданылатын есігі бар болат камерада- автоклавта жүзеге асырады. Камераның ішіне бу айдалады. Өңдеу уақыты автоклавтың температурасы мен қысымына байланысты болады. Барабар зарарсыздандыру 120° С температура 150 кН/м2 қысымда 12 минут болса жеткілікті.
- Сәулелендіру. Көрінетін жарық биологиялық объектілер теріс әсер әсер етпейді, алайда ұзындығы қысқа толқындар, мысалы ультракүлгін сәулесі көпжасушалы ағзаларға зиян келтіріп және бактерияларды жояды.Рентген және гамма-сәулелер одан да көп тиімді. Олардың көмегімен бірреттік шприцтерді, скальпелдерді, бинттерді, және де кейбір азық-түліктерді де зарарсыздандыруға болады.
Антибиотиктер алғашында басқа микроағзаларды жойып, оларға кедергі жасайтын микроағзалардан жасалған (көбіне бактериялар, кейде-саңырауқұлақтар) зат ретінде саналды. Уақыт өте келе бұны анықтау көлемі кеңейді. Енді антибиотиктерді тек микробқа қарсы препараттар емес, сонымен қатар олардың синтетикалық туындысы деп атауға да болады. Сонымен қатар микробқа қарсы әрекеттер өсімдіктер, жануарлар және адамдар үшін өнім бөлетіні анықталды.
Антибиотиктер биоцидтік және биостатикалық деп бөлінеді. Биостатикалыққа, мысалы хлорамфеникол, эритромицин және тетрациклин, олар микробтарды өлтірмей, тек олардығ өсуін, көбейюін тежейді. Егер бұл агентті жойсаңыз микробтардың өсуі қайтадан жалғасады. Биоцитттер, мысалы стрептомицин, цефалоспориндер, пенициллины и полимиксиндер, олар микроағзаларды жояды. Егер заттың концентрация төмендесе оның биоцидтік қасиеті биостатикалыққа айналады. Бактериялық әсер ететін антибиотиктер қолдану сипатына қарай бактерицидтік немесе бактериостатикалық деп бөлінеді.
1928 жылы сэр Александр Флеминг алтын стафилококк мәдениеті бар ыдысқа қонған зең сондағы бактериялардың өсуін тежейтіндігін байқаған. Кейін бұл осы зеңнен жасалған антимикробтық зат пенциллин деп аталды. Пенциллиннің ашылуы екінші ұлы отан соғысында басты рөл атқарды: осы антибиотиктің көмегімен көптеген жауынгерлер жара инфекциясынан қорғана алды (12.11.1 бөлім).
Алғашқы бактериоцидтік препараттар соғысқа дейін де шығарылған. Мысалы, 1935 жылы неміс дәрігерлері пронтосил деп аталатын қызыл бояғыш гемолитикалық стрептококк арқылы шақырылатын инфнецияны жоятындығын анықтаған.
Осы бояғыштар белсенді компоненті стрептоцид болды. Ол сульфаниламидтер деп аталатын химиялық тобқа жатады, және құрылымына көптеген микробқа қарсы заттар (норсульфазол, сульфадимезин және т.б.) тығыз синтезделген. Оны стрептококты және стафилококк инфекциялар, менингит, пневмония, зәр шығару жолдарының қабынуы, сондай-ақ жыныстық жолмен берілетін аурулардың, атап айтқанда, гонорея емдеу үшін пайдаланылады.
Сульфонамид - бактериостатикалық препараттар. Әсер ету механизмі бойынша - бұл белгілі бір микробты ферменттердің бәсекеге қабілетті ингибиторы болып табылады (4.4.1-бөлімді қараңыз). Химиотерапияның әсерінен бактериялардың көбеюі тоқтайды, ағзаның қорғаныс жүйесі өзі жояды. Флеминг ашқан бактерицидтік антибиотиктер патогенді микроағзларға күшті әрі тез әсер етеді. Олар орталық жүйке жүйесі және буын қуысы ауруларында, жалпы ағзаның қорғаныс жүйесі әлсіріген кезді аса тиімді болып табылады.
Антибиотиктердің әсер ету механизмі
Антибиотиктер микроағзаларға түрлі жолдармен әсер етеді, бірақ әдетте микробтардағы зат алмасу процесін бүзады. Мысалы, бактерияларда аққуыздың синтезін жүзеге асыратын ферментті кешен эукариоттан сәл өзгеше; құрылымында және жасуша қабырғаларында айырмашылықтар бар. Осы құрылымдар антибиотиктер әсер ететін басты нысан болып табылады. 15.11 кестеде бірнеше мысалдар көрсетілген.
Кең спектрлі антибиотиктер әр түрлі топтардың патогенді микробтарына қарсы әсер етеді. Мысалы, тетрациклиндер и хлорамфеникол кең таралған барлық грамоң және грамтеріс бактерияларға әсер етеді. Ал тар спектрлі антиибиотикьер қандай да бір топқа қарсы әсер ете алады. Мысалы, пенициллиндер грамоң бактериялардың көбісіне әсер етпейді, және ол туберкулездің маңызды қоздырғышы.
Антибиотиктер микроағзаларға түрлі жолдармен әсер етеді, бірақ әдетте микробтардағы зат алмасу процесін бүзады. Мысалы, бактерияларда аққуыздың синтезін жүзеге асыратын ферментті кешен эукариоттан сәл өзгеше; құрылымында және жасуша қабырғаларында айырмашылықтар бар. Осы құрылымдар антибиотиктер әсер ететін басты нысан болып табылады. 15.11 кестеде бірнеше мысалдар көрсетілген.
Кең спектрлі антибиотиктер әр түрлі топтардың патогенді микробтарына қарсы әсер етеді. Мысалы, тетрациклиндер и хлорамфеникол кең таралған барлық грамоң және грамтеріс бактерияларға әсер етеді. Ал тар спектрлі антиибиотикьер қандай да бір топқа қарсы әсер ете алады. Мысалы, пенициллиндер грамоң бактериялардың көбісіне әсер етпейді, және ол туберкулездің маңызды қоздырғышы.
Қарсыласу
Медицинада ең елеулі проблемалардың бірі - патогенді бактериялардың антибиотиктерге деген қарсылығының артуы. Нақты препарат тұрақты штамдардың пайда болу ықтималдығы оны қолдану дәрежесі, сондай-ақ диетаны бар науқастарда ұштасады. Ол сондай-ақ антибиотик химиялық сипатына байланысты болады.
Тұрақтылық механизмдері түрлі болады. Мысалы, микробтарда антибиотиктер зат алмасатын дол жабық болуы мүмкін. Ал грамтеріс бактериялар пенициллинге табиғи төзімді болып келеді, олардың жасуша қабырғаларының синтезі химиялық реакцияларға қатыспайды, олар антибиотитерді тежейді. Кейбір жағдайларда төзімділік антибиотиктер микробтардың жасушасына да кіре алмайды. Мысалы, тетрациклинге қарсылық ақуыз синтезі кезінде пайда болуы мүмкін, яғни бактерияның сыртында сыртқы мембрана пайда болып, антибиотиктерді зат алмасу концентрациясына дейін жеткізбей, оларды қуып шығады.
Кейде микроағзаларды антибиотиктерді жоятын ферменттер болады. Кең таралған мысал келтіретін болсақ- пенициллиназдар, пенициллиндер мен цефалоспориннің гидролизі. Алайда кейбір жартылайсинтетикалық пенициллин тобындағы антибиотиктер гидролизге деген тұрақты құрылысымен байланысты, олардығ қарсылығын жоя алады.
Антибиотиктерге деген қарсылықтың артуы бактерия жасушаларындағы химиялық құрылысының өзгеруіне байланысты болады. Мысалы, бактерияларда рибосомалық ақуызда бір амин қышқылы ауыстыру оларды антибиотик рибосамасымен байланысты етеді, яғни ондағы ақуыз синтезін тоқтанып, оны жойып жібере алады. Осылайша, бактерияларда химиялық құрылымының осындай шамалы өзгерісі антибиотиктерге қарсы тұра алатындай етеді.
Көріністің генетикалық тұрғыдан алғанда, дене екі жолмен қарсылық сатып ала алады.
1. Мутация. Кездейсоқ немесе өздігінен мутациялар сирек болып табылады, бірақ кез келген түрдегі микроағзалардың халық кем дегенде бірнеше төзімді жасушалар ықтималдығы өте нақты екенін, сондықтан көптеген болып табылады. Антибиотиктерді қолдану оларға төзімді тип және үстем формасына олардың трансформация табиғи іріктеу әкеледі сезімтал конгенеров, үстінен селективті артықшылық береді.
2. Қарсылықтың таралуы. Қарсылық тудыратын гендер түрлі жолдармен бір бактериялар берiлуi мүмкiн. Ең көп таралған тетігі - SEC сипатталғандай конъюгация, жыныстық процесінің қарапайым түрі. 2.3.3. Резистанс гендер көбінесе плазмиды (дөңгелек ДНК аз фрагменттер) болып табылады. Олар шағылыстыру қабілетті және олардың көшірмелері антибиотиктерге төзімді айналып әкеп конъюгация сезімтал бактериялар кезінде берілуі мүмкін. (Тіпті әр түрлі) микробтарды арасындағы генетикалық ақпарат алмасу т, деп аталатын КДТ әкелуі мүмкін. Бірнеше есірткі E. Invulnerability қоздырғышын. көптеген ауруханалар үшін үлкен міндет енді алтын стафилококк туралы КДТ штаммдарының туындаған инфекция болып табылады.
Адамдардың азық-түлігіндегі антибиотиктер
Антибиотиктер кеңінен ауыл шаруашылығында қолданылады. Олар оның өсуін ынталандыру үшін сиыр және жас жануарлар рационында енгізілген ауыл шаруашылығы малдары мен өсімдіктерінің басқа инфекциялар мастите үшін пайдаланылады; Сонымен қатар, антибиотиктер консерванттар ретінде жем енгізілген. антибиотиктер ізі сомасын нәтижесінде азық-түлік адамдар түсіп және олардың денсаулығына қауіп төндіруі мүмкін. Ол осы препараттарды тікелей уытты әсерлерін, оларға аллергиялық реакциялар, сондай-ақ бізге әсер ететін Патогендік қарсылық дамуына байланысты. төзімді микроорганизмдер туындаған инфекциясы жеңе үшін, дәстүрлі антибиотиктермен алмады.
Соңғы жылдары, азық-түлік антибиотиктер болуын бақылауға тырысады. ірі қара мал және союға мұндай препараттардың соңғы әкімшілігі орнында кем дегенде 48 сағат алуы тиіс арасындағы қолданыстағы нормаға сәйкес.
15.5. Жүрек-қан тамырлары аурулары
15.2, бөлімде айтылғандай. дамыған елдерде, жұқпалы аурулар, қазірдің өзінде қайтыс болудың негізгі себептерінің бірі. Адамдардың өмір сүру ұзақтығы айтарлықтай өсті және шамамен 76 жыл болып табылады. Алайда, жасына жүрек-қан тамырлары ауруларының және қатерлі ісік қаупін арттырады. Ол Батыс елдерінде өлім бүгін үштен екі байланысты патологияны осы түрлерімен болып табылады.
Жүрек және қан тамырлары зақымданған - Ұлыбританияда қайтыс басты себебі, мезгілсіз өлім 40% құрайды. осы топқа екі негізгі аурулар - ишемиялық (коронарлық) жүректің ишемиялық ауруы (1990 жылы өлім 25%: 30 ерлер% және 23% әйелдер.) және инсульт (өлім 10%). миокард өліп, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында өлім-жітім көрсеткіштен бес есе жоғары 300-400 британдық, инсульт күн сайын. Көптеген адамдар жүрек-қан тамырлары аурулары, «қазіргі заманғы эпидемиялық» айтады: оның таралу, олар өткен дәуірлердегі ең қорқынышты инфекциялардың салыстыруға болады.
1992 жылы британ үкіметі жүрек-қан тамырлары ауруы қарсы күрес бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарлама өлгендер саны айтарлықтай азайтуға болады деп болжанады. Сур. 15.14 жастағы 65 жасқа дейінгі адамдар үшін мен егде адамдар үшін жітімді азайту жоспарланған деңгейін көрсетеді. Бағдарламаны жүзеге асыру үшін жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу және емдеу үшін неғұрлым тиімді стратегиясын белсенді әзірлеуге тиіспіз.
Медицинада ең елеулі проблемалардың бірі - патогенді бактериялардың антибиотиктерге деген қарсылығының артуы. Нақты препарат тұрақты штамдардың пайда болу ықтималдығы оны қолдану дәрежесі, сондай-ақ диетаны бар науқастарда ұштасады. Ол сондай-ақ антибиотик химиялық сипатына байланысты болады.
Тұрақтылық механизмдері түрлі болады. Мысалы, микробтарда антибиотиктер зат алмасатын дол жабық болуы мүмкін. Ал грамтеріс бактериялар пенициллинге табиғи төзімді болып келеді, олардың жасуша қабырғаларының синтезі химиялық реакцияларға қатыспайды, олар антибиотитерді тежейді. Кейбір жағдайларда төзімділік антибиотиктер микробтардың жасушасына да кіре алмайды. Мысалы, тетрациклинге қарсылық ақуыз синтезі кезінде пайда болуы мүмкін, яғни бактерияның сыртында сыртқы мембрана пайда болып, антибиотиктерді зат алмасу концентрациясына дейін жеткізбей, оларды қуып шығады.
Кейде микроағзаларды антибиотиктерді жоятын ферменттер болады. Кең таралған мысал келтіретін болсақ- пенициллиназдар, пенициллиндер мен цефалоспориннің гидролизі. Алайда кейбір жартылайсинтетикалық пенициллин тобындағы антибиотиктер гидролизге деген тұрақты құрылысымен байланысты, олардығ қарсылығын жоя алады.
Антибиотиктерге деген қарсылықтың артуы бактерия жасушаларындағы химиялық құрылысының өзгеруіне байланысты болады. Мысалы, бактерияларда рибосомалық ақуызда бір амин қышқылы ауыстыру оларды антибиотик рибосамасымен байланысты етеді, яғни ондағы ақуыз синтезін тоқтанып, оны жойып жібере алады. Осылайша, бактерияларда химиялық құрылымының осындай шамалы өзгерісі антибиотиктерге қарсы тұра алатындай етеді.
Көріністің генетикалық тұрғыдан алғанда, дене екі жолмен қарсылық сатып ала алады.
1. Мутация. Кездейсоқ немесе өздігінен мутациялар сирек болып табылады, бірақ кез келген түрдегі микроағзалардың халық кем дегенде бірнеше төзімді жасушалар ықтималдығы өте нақты екенін, сондықтан көптеген болып табылады. Антибиотиктерді қолдану оларға төзімді тип және үстем формасына олардың трансформация табиғи іріктеу әкеледі сезімтал конгенеров, үстінен селективті артықшылық береді.
2. Қарсылықтың таралуы. Қарсылық тудыратын гендер түрлі жолдармен бір бактериялар берiлуi мүмкiн. Ең көп таралған тетігі - SEC сипатталғандай конъюгация, жыныстық процесінің қарапайым түрі. 2.3.3. Резистанс гендер көбінесе плазмиды (дөңгелек ДНК аз фрагменттер) болып табылады. Олар шағылыстыру қабілетті және олардың көшірмелері антибиотиктерге төзімді айналып әкеп конъюгация сезімтал бактериялар кезінде берілуі мүмкін. (Тіпті әр түрлі) микробтарды арасындағы генетикалық ақпарат алмасу т, деп аталатын КДТ әкелуі мүмкін. Бірнеше есірткі E. Invulnerability қоздырғышын. көптеген ауруханалар үшін үлкен міндет енді алтын стафилококк туралы КДТ штаммдарының туындаған инфекция болып табылады.
Адамдардың азық-түлігіндегі антибиотиктер
Антибиотиктер кеңінен ауыл шаруашылығында қолданылады. Олар оның өсуін ынталандыру үшін сиыр және жас жануарлар рационында енгізілген ауыл шаруашылығы малдары мен өсімдіктерінің басқа инфекциялар мастите үшін пайдаланылады; Сонымен қатар, антибиотиктер консерванттар ретінде жем енгізілген. антибиотиктер ізі сомасын нәтижесінде азық-түлік адамдар түсіп және олардың денсаулығына қауіп төндіруі мүмкін. Ол осы препараттарды тікелей уытты әсерлерін, оларға аллергиялық реакциялар, сондай-ақ бізге әсер ететін Патогендік қарсылық дамуына байланысты. төзімді микроорганизмдер туындаған инфекциясы жеңе үшін, дәстүрлі антибиотиктермен алмады.
Соңғы жылдары, азық-түлік антибиотиктер болуын бақылауға тырысады. ірі қара мал және союға мұндай препараттардың соңғы әкімшілігі орнында кем дегенде 48 сағат алуы тиіс арасындағы қолданыстағы нормаға сәйкес.
15.5. Жүрек-қан тамырлары аурулары
15.2, бөлімде айтылғандай. дамыған елдерде, жұқпалы аурулар, қазірдің өзінде қайтыс болудың негізгі себептерінің бірі. Адамдардың өмір сүру ұзақтығы айтарлықтай өсті және шамамен 76 жыл болып табылады. Алайда, жасына жүрек-қан тамырлары ауруларының және қатерлі ісік қаупін арттырады. Ол Батыс елдерінде өлім бүгін үштен екі байланысты патологияны осы түрлерімен болып табылады.
Жүрек және қан тамырлары зақымданған - Ұлыбританияда қайтыс басты себебі, мезгілсіз өлім 40% құрайды. осы топқа екі негізгі аурулар - ишемиялық (коронарлық) жүректің ишемиялық ауруы (1990 жылы өлім 25%: 30 ерлер% және 23% әйелдер.) және инсульт (өлім 10%). миокард өліп, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында өлім-жітім көрсеткіштен бес есе жоғары 300-400 британдық, инсульт күн сайын. Көптеген адамдар жүрек-қан тамырлары аурулары, «қазіргі заманғы эпидемиялық» айтады: оның таралу, олар өткен дәуірлердегі ең қорқынышты инфекциялардың салыстыруға болады.
1992 жылы британ үкіметі жүрек-қан тамырлары ауруы қарсы күрес бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарлама өлгендер саны айтарлықтай азайтуға болады деп болжанады. Сур. 15.14 жастағы 65 жасқа дейінгі адамдар үшін мен егде адамдар үшін жітімді азайту жоспарланған деңгейін көрсетеді. Бағдарламаны жүзеге асыру үшін жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу және емдеу үшін неғұрлым тиімді стратегиясын белсенді әзірлеуге тиіспіз.
15.14. сурет. А. Ұлыбританияда 65 жастан кішілер арасында жүректің ишемиялық ауруынан өлім-жітімі және 2000 жылдағы оны төмендетудің жоспары. Б. Ұлыбританияда 65 жастан кішілер арасында инсульттан өлім-жітімі және 2000 жылдағы оны төмендетудің жоспары.
15.5.1. Атеросклероз
Ең көп таралған жүрек-қан тамырлары аурулары - атеросклероз. Ол холестерин (холестерин) жоғары пайызын қамтитын, артериялардың (сур. 15.15) майдың ішкі қабырғаларында пайда болуынан басталады. Кейінірек, бұл сары май жолақтар байланысты кальций тұндыру үшін (атеросклероз) мөрі басылған және деп аталатын атеросклероздық тақта немесе атеромалар болып келеді. Бляшки артериялар қуысында тарылту, тіпті толығымен бітеуі мүмкін. Бұл жиі қолқа және қан жүрекке жеткізіп коронарлық артерияларды, кездеседі. Бляшки тамырішілік коагуляция ықпал, ол эндотелий дөрекі тегіс беті жеткізіңіз. Қалыптастырылды жергілікті сгустков - күре бітеліп осындай пропорцияда жетуі мүмкін сгустков. Бұл тромбоз деп аталады. кеме қабырғадан тромб ажыратылады және қан арқылы жылжыту болса, бұл органның басқа аймағында бітеліп (тромбоэмболия) тар артериялары тудыруы мүмкін.
Атерома даму кезінде артерия қабырғалары әлсірейді және тамырішілік қысым әсерінен аневризма болуы мүмкін. Аневризмасының жыртылуы ішкі қан (қан) әкеледі. артериясының қан ағымы қиын болған кезде, ол мата оттегі аштықтан зардап шегеді отынмен және нәтижесі ретінде тоқтату (жүректің ишемиялық дамып) қалыпты жұмыс үшін, немесе тіпті өліп. жүрек бұлшық бөлігі қайтыс болған жағдайда, ол миокард инфарктісі деп аталады ( «инфаркт» - оның қанмен бұзған жағдайда кез келген тіндердің некрозы болып табылады) - ми артериялардың (церебралды тромбоз) ұқсас залал инсульт және қан құйылу жетекші олардың жыртылу ұрындыруы. инсульттің салдары, салдарынан оттегі тапшылығына бұл жағдайда ретінде, өте ауыр болуы, әдетте, Т ми жартышарлары бұзылған. Е. біздің сана үшін жауапты болып табылады, мен қозғалыстардың (ӘКК сөйлеу және үйлестіру, оның ішінде бірқатар функцияларды, бақылайды ми бөлігі. 17.2 .4). Миокард инфарктісі мен инсульт жиі өлімге әкеледі.
Кез келген бұлшық ауыруы үшін жеткіліксіз қанмен бірге оған жүреді, және, бәлкім, өте ауыр күрт қысқарту - құрысулар. Осы миокард жүреді кезде, ангина (стенокардия) және шабуыл туралы әңгіме. Ол мұндай баспалдақпен көтеріліп-ақ, тіпті Болмашы дене белсенділігін, тудыруы мүмкін. Сонымен қатар ауыруды басу кейде мойын, жақ, қару-жарақ пен артқы кеуде облысының қолданылады.
Ең көп таралған жүрек-қан тамырлары аурулары - атеросклероз. Ол холестерин (холестерин) жоғары пайызын қамтитын, артериялардың (сур. 15.15) майдың ішкі қабырғаларында пайда болуынан басталады. Кейінірек, бұл сары май жолақтар байланысты кальций тұндыру үшін (атеросклероз) мөрі басылған және деп аталатын атеросклероздық тақта немесе атеромалар болып келеді. Бляшки артериялар қуысында тарылту, тіпті толығымен бітеуі мүмкін. Бұл жиі қолқа және қан жүрекке жеткізіп коронарлық артерияларды, кездеседі. Бляшки тамырішілік коагуляция ықпал, ол эндотелий дөрекі тегіс беті жеткізіңіз. Қалыптастырылды жергілікті сгустков - күре бітеліп осындай пропорцияда жетуі мүмкін сгустков. Бұл тромбоз деп аталады. кеме қабырғадан тромб ажыратылады және қан арқылы жылжыту болса, бұл органның басқа аймағында бітеліп (тромбоэмболия) тар артериялары тудыруы мүмкін.
Атерома даму кезінде артерия қабырғалары әлсірейді және тамырішілік қысым әсерінен аневризма болуы мүмкін. Аневризмасының жыртылуы ішкі қан (қан) әкеледі. артериясының қан ағымы қиын болған кезде, ол мата оттегі аштықтан зардап шегеді отынмен және нәтижесі ретінде тоқтату (жүректің ишемиялық дамып) қалыпты жұмыс үшін, немесе тіпті өліп. жүрек бұлшық бөлігі қайтыс болған жағдайда, ол миокард инфарктісі деп аталады ( «инфаркт» - оның қанмен бұзған жағдайда кез келген тіндердің некрозы болып табылады) - ми артериялардың (церебралды тромбоз) ұқсас залал инсульт және қан құйылу жетекші олардың жыртылу ұрындыруы. инсульттің салдары, салдарынан оттегі тапшылығына бұл жағдайда ретінде, өте ауыр болуы, әдетте, Т ми жартышарлары бұзылған. Е. біздің сана үшін жауапты болып табылады, мен қозғалыстардың (ӘКК сөйлеу және үйлестіру, оның ішінде бірқатар функцияларды, бақылайды ми бөлігі. 17.2 .4). Миокард инфарктісі мен инсульт жиі өлімге әкеледі.
Кез келген бұлшық ауыруы үшін жеткіліксіз қанмен бірге оған жүреді, және, бәлкім, өте ауыр күрт қысқарту - құрысулар. Осы миокард жүреді кезде, ангина (стенокардия) және шабуыл туралы әңгіме. Ол мұндай баспалдақпен көтеріліп-ақ, тіпті Болмашы дене белсенділігін, тудыруы мүмкін. Сонымен қатар ауыруды басу кейде мойын, жақ, қару-жарақ пен артқы кеуде облысының қолданылады.
Стенокардия және миокард инфарктісі - Осылайша, жүректің ишемиялық ауруы екі негізгі нысандарда көрінеді. Ұлыбритания Жыл сайын науқастардың шамамен үштен бірі нәтижесінде өліп, жүрек талмасынан шамамен жарты миллион жағдайларды жазылған. өлім жартысы жүрек талмасынан басталғаннан кейін бір сағат ішінде пайда болады. Мұндай науқастар көп күш сақтау үшін. Бұл жай ғана шамамен барабар ауруханада емдеу, сондай-ақ, жедел жәрдем реанимациялық бірақ жабдықтарды жеткізу болып табылады. ерекшелігі арқылы жүрек ырғағының қалыпты қалпына келтіру - аритмияға қарсы препараттар - жүрек тоқтату үшін «болуы» есірткі, ал кейде электр пайдалана аласыз.
15.5.2. Атеросклероз себептері; Жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу әдістері
Атеросклероз бірқатар факторларға ықпал етеді. Олардың ең маңызды - кедей диета, гипертензия (қан қысымының жоғары), және темекі шегу.
ДИЕТА. жануарлардың эксперименттер нәтижелері майдың жоғары диета атеросклероз дамуына ықпал ететінін көрсетті. Мұндай дәстүрлі азық-түлік салыстырмалы дейтін Грекия мен Жапония, сондай-ақ елдерде, жүрек-қан тамырлары аурулары Ұлыбританияда кем тарады. Әсіресе, қауіпті қан өсті холестерин себебі болып табылады деп аталатын қаныққан май қышқылдары (8.7.7 бөлім), болып табылады. 1992 жылы Денсаулық сақтау министрлігі Ұлыбританияның барлық тұрғындары осы қышқылдарына бай тамақ өнімдерін тұтынуды, сондай-ақ жалпы Калория тұтыну азайту үшін деп ұсынды. Алайда, бір мысалы, өсімдік майы, бай екенін полиқанықпаған май қышқылдары, ұмытпауымыз керек, денсаулығына пайдалы, қандағы холестерин деңгейін төмендетеді.
ГИПЕРТОНИЯ. Жоғары қан қысымы қатты жүрек-қан тамырлары ауруларының даму ықтималдығын арттырады. Ол жүректің ишемиялық ауруынан қайтыс 170/100 тәуекел қысымы 50 жыл толған ерлер қалыпты қан қысымы (120/80) бар құрдастары қарағанда екі есе жоғары екенін көрсетілген. Көптеген себептер гипертония бар: стресс, семіру, темекі шегу, алкогольді шектен тыс және жетіспеушілігі дене белсенділігінің (физикалық әрекетсіздігіне) ерте ме, кеш қан қысымын тұрақты өсуіне әкеледі. Ол жоғарыда аталған барлық факторлар әдейі өмір салтын өзгерту арқылы болдырмауға болады деп анық. Өкінішке орай, кейбір адамдар гипертония генетикалық келтірген.
Бета-блокаторларға деп аталатын қан қысымы есірткі азайтуға мүмкіндік береді. төмендегідей іс-қимыл олардың механизмі болып табылады. гормон адреналин түрлі мақсатты органдарында деп аталатын альфа және бета рецепторлардың денесін (17.6.5 бөлім) ынталандырады. Бета блокаторларға артериялық қысымның түсуіне әкеледі, атап айтқанда жүрек бұлшық қысқарту жиілігін азайту және қан тамырларын рақаттандыратын, әсері adre¬nalina әлсіреуі нәтижесінде, бета рецепторларға бұғаттау. ол миокард оттегі сұранысты азайтады, себебі сол дәрі-дәрмек, стенокардия көмектесу.
ШЫЛЫМ. Айтарлықтай ауыр шылым жүрек-қан тамырлары аурулары көбейеді даму қаупі. Емес шекпейтіндерге қарағанда жүрек талмасынан өліп, мысалы, жас адам қарағанда 45-ден астам 25 шылым күні ысталған жыл, 15 есе көп, ең алдымен,. Темекі шегу байланысты Erno бірге жүректің ишемиялық ауруы, барлық жағдайларда 40% шамамен. Ол атеросклероз ықпал етеді және атерома айналасында қалыптасқан қан ұйыған сынған органның қабілетін азайтады.
Органға темекінің әсері көптеген және күрделі болып табылады.
1. Көміртегі тотығы (көміртегі тотығы) және никотин майлар және холестерин үшін эндотелий өткізгіштігінің (қан тамырларының ішкі астары) арттырады.
2. Көміртегі тотығы мықтап тасымалданатын оттегі олардың санын қысқарту шегетіндер шамамен 15% гемоглобин байланыстырады. жүрек бұлшық Оттегі жетіспеушілігі нәтижелері стенокардия және миокард инфарктісін тудыруы мүмкін.
3. Никотин жүрек ырғағы мен шектеу қан тамырларын арттыру, қан қысымын көтереді.
4. шылымқорлар одан фибриноген (ақуыз коагуляциясы) өндіруге, және қан сгусток еритін қатысатын ферменттердің деңгейін төмендетті.
5. Шылым шегу қатты эндотелием үшін тромбоциттер адгезиясы бар ынталандырады, және, демек, тамырішілік ұю болып табылады.
6. Никотин қанның құрамында тікелей майдың ұлғайуына әсер етеді.
ШЫЛЫМ ШЕГУ - Ұлыбританияда мезгілсіз қайтыс болудың ең көп таралған себебі. Қан тамыры ауруларынан болатын астам үшінші «қосымша» адам көз жұмған. Өкпе темекінің әсері 9 бөлімде талқыланды.
ДЕНЕ БЕЛСЕНДІЛІГІ. Көптеген зерттеулер физикалық еңбек және демалыс айтарлықтай жүрек-қан тамырлары аурулары қаупін азайту екенін көрсетеді. Жүрек-қан тамырлары жүйесіне осы фактордың әсері 14.7. бөлімде талқыланды.
ЖЫНЫС. Әйелдердің жүрек-қан тамыр ауруларынан өлім-жітім ерлерге қарағанда екі есе төмен, және тек менопауза басталған соң, әдетте, осы аурулармен дамыту. әйелдер гормондардың - ерлер жыныстық гормонын тестостерон мен қорғаныс теріс әсерін әсер етеді. Күрт менопауза липид деңгейдегі кейін өсіп, жүрек-қан тамырлары аурулары артады.
Липидтердің қан плазмасында ерімейтін болып табылады, сондықтан ол тігілген түрінде беріледі. Жалпы, олар липопротеины деп аталатын сфералық құрылымын құру мақсатында протеиндер қоршалған. Мұндай бөлшектердің мөлшері мен тығыздығы әр түрлі болуы мүмкін. құрметті, атап айтқанда, төмен тығыздығы липопротеидов (LDL) және жоғары тығыздығы (HDL) болып табылады. 55% - 21% HDL холестерин және LDL бар. Сондықтан қанда, көп HDL және төменгі LDL, сіздің денсаулығы үшін жақсы. LDL осылайша атеросклеротических бляшек дамуына ықпал олардың липидті босату, артерия қабырғасында ұстануға бейім. Ерлер HDL деңгейі әдетте Жыныстық жетілу кезінде құлайды, және LDL мазмұны біртіндеп жасына арттырады. Бұл тестостерон байланысты деп саналады. Керісінше, эстрогендердің менопауза үшін жыныстық пісіп кейін склероз әйелдерден қан тамырларын қорғау HDL деңгейін арттыру. Жүрек-қан тамырлары аурулары орташа есеппен 10 жыл өткен соң ерлерге қарағанда әйелдер дамуда, бірақ.
ТҰҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚ. Жас ата-анасының біреуі жүрек-қан тамырлары ауруларынан зардап шегетін болса статистикаға сәйкес, ерлер инфаркт тәуекелі, екі есе, орташа болып табылады. Бұл ауру ата-ананың екеуі болса, тәуекел тіптен өсті. Демек, жүрек және қан тамырлары патологиясы үшін генетикалық бейімділік бар. Мүмкін тиісті гендер ұзамай анықталатын болады. Ол жерде болады және әдістері жоғары тәуекел осы анықтау үшін, демек, адам осы гендер анықтау және деген үміт бар.
СТРЕСС. Ол стресс әсерін бағалау үшін және жүрек-қан тамырлары аурулары дамуына өз үлесін сандық қиын. стенокардия және тіпті жүрек талмасынан дамытуға ықпал ететін маңызды фактор - Алайда, зерттеушілердің көпшілігі психологиялық (эмоциялық) шамадан деп есептейді.
ЖАС. Шамасы, атеросклероз - қартаю сөзсіз салдары, жүрек-қан тамырлары аурулары қаупін арттырады (Бөлім 15.7).
15.5.3. Жүрек-қан тамырлары ауруларының емдеу
Кардиостимуляторлар
Жүрек ырғағының (аритмия) бұзылуында, миокардтың электр белсенділігін кардиостимулятор арқылы бақылауға болады. Бұл құрылғылар екі негізгі бірлік тұрады - қуат көзі бар электрондық импульстік генератор және соңындағы электродтар оған жүрегі бір немесе екі сым жиналады.
Кардиостимулятор уақытша немесе тұрақты болуы мүмкін. Егер сіз жүрек қызметінің ұзақ мерзімді реттеуді қажет болса, құрылғы науқастың тері астында алмастырылған отыр. Ең көп таралған екі жұмыс режимдері. Бірінші жағдайда электрокардиостимуляторларды эндогенді жүрек ырғағы ауытқулар жауап, ал қажет болған жағдайда деполяризацию ынталандырады, және, демек, миокард жиырылуы; тетіктері де азайту үшін екінші жағдайда қарамастан жүрек қызметінің, тіркелген жиілікте жіберіледі.
30-дан 130 г салмағы шағын металл қорапқа орналастырылған электрондық блок электрокардиостимуляторлар (сур. 15.16). Қуат көзі 15 жыл өмір бар литий батарея. Құрылғы жергілікті анестезия қабырға fudnoy жасушаларында алмастырылған отыр.
Кардиостимуляторлар
Жүрек ырғағының (аритмия) бұзылуында, миокардтың электр белсенділігін кардиостимулятор арқылы бақылауға болады. Бұл құрылғылар екі негізгі бірлік тұрады - қуат көзі бар электрондық импульстік генератор және соңындағы электродтар оған жүрегі бір немесе екі сым жиналады.
Кардиостимулятор уақытша немесе тұрақты болуы мүмкін. Егер сіз жүрек қызметінің ұзақ мерзімді реттеуді қажет болса, құрылғы науқастың тері астында алмастырылған отыр. Ең көп таралған екі жұмыс режимдері. Бірінші жағдайда электрокардиостимуляторларды эндогенді жүрек ырғағы ауытқулар жауап, ал қажет болған жағдайда деполяризацию ынталандырады, және, демек, миокард жиырылуы; тетіктері де азайту үшін екінші жағдайда қарамастан жүрек қызметінің, тіркелген жиілікте жіберіледі.
30-дан 130 г салмағы шағын металл қорапқа орналастырылған электрондық блок электрокардиостимуляторлар (сур. 15.16). Қуат көзі 15 жыл өмір бар литий батарея. Құрылғы жергілікті анестезия қабырға fudnoy жасушаларында алмастырылған отыр.
15.16 сурет. Кардиостимулятормен алмастырылған кеуде рентгені.
Жүректі ауыстыру
Жүрек ауруы емдеу барлық белгілі әдістері қалаған нәтиже бермейді, сондықтан ауыр кезде, ол осы органның бүйрегін жүгінуге болады. Алғаш рет мұндай операция Оңтүстік Африкада 1967 жылы жүзеге асырылады. Бірінші алушы өмір сүру деңгейі төмен болды, бірақ трансплантация бас тартуды болдырмау дәрілік заттардың жақсарту бес жылдан астам қондырғаннан кейінгі екенін қазіргі уақытта өмір сүру ұзақтығы әкеліп соқтырды. операция өзі салыстырмалы қарапайым; Науқас бұл жүрек-өкпе машинаға қосылған кезде. ең қиын нәрсе - операциядан кейінгі кезеңдегі науқастарға қамқорлық емес, барлық клиникалар қажетті жабдықтар бар. жүрек трансплантациясы жиі бүгін адресінен жүзеге асырылады қарамастан, ең үлкен проблема үйлесімді донорды қалай табуға болады. Осы жылдар ішінде, сондай-ақ ұзақ олар табысты болған жоқ, өйткені, алайда, жасанды жүрек салу тырысады. Ұсыныстар донорлық органдарды көзі ретінде генетикалық модификацияланған шошқа пайдалануға жасалған, бірақ бұл жағдайда, бірақ елеулі алаңдаушылық тудыруы мүмкін емес кросс-түрі ауру беру, тәуекел, әсіресе жұқтырған адамдар «сиыр құтыруы ауруы» (губка тәрізді, т. Е. «кеуекті» айналасында дау аясында, бар болды сиыр етіне мал энцефалопатия). Мысалы, науқас операция үшін басым құқығын пайдалануы тиіс: Сонымен қатар, донорлық органдарды қолданыстағы бүгін тапшылығы көптеген этикалық проблемалар көтереді? ол жүрек трансплантация келгенде, емес шылым артықшылық беруге керек емес пе? Кім осындай қымбат емдеу үшін төлеуге тиіс?
15.6. Қатерлі ісіктер
Олар тек жүрек-қан тамырлары аурулары екінші болып, 1991 жылы, Ұлыбританияда қатерлі (қатерлі) ауру өлім 25% құрады, ал өлім себептері. Бұл үлгі барлық дамыған елдерде (Sec. 15,2) тән. Әйелдерде ерлердің, ең көп таралған сүт безі обыры, - өкпе рагы (кесте 15.12.). Барлық адам қатерлі ісік 200-ден астам түрлерін белгілі.
Жүрек ауруы емдеу барлық белгілі әдістері қалаған нәтиже бермейді, сондықтан ауыр кезде, ол осы органның бүйрегін жүгінуге болады. Алғаш рет мұндай операция Оңтүстік Африкада 1967 жылы жүзеге асырылады. Бірінші алушы өмір сүру деңгейі төмен болды, бірақ трансплантация бас тартуды болдырмау дәрілік заттардың жақсарту бес жылдан астам қондырғаннан кейінгі екенін қазіргі уақытта өмір сүру ұзақтығы әкеліп соқтырды. операция өзі салыстырмалы қарапайым; Науқас бұл жүрек-өкпе машинаға қосылған кезде. ең қиын нәрсе - операциядан кейінгі кезеңдегі науқастарға қамқорлық емес, барлық клиникалар қажетті жабдықтар бар. жүрек трансплантациясы жиі бүгін адресінен жүзеге асырылады қарамастан, ең үлкен проблема үйлесімді донорды қалай табуға болады. Осы жылдар ішінде, сондай-ақ ұзақ олар табысты болған жоқ, өйткені, алайда, жасанды жүрек салу тырысады. Ұсыныстар донорлық органдарды көзі ретінде генетикалық модификацияланған шошқа пайдалануға жасалған, бірақ бұл жағдайда, бірақ елеулі алаңдаушылық тудыруы мүмкін емес кросс-түрі ауру беру, тәуекел, әсіресе жұқтырған адамдар «сиыр құтыруы ауруы» (губка тәрізді, т. Е. «кеуекті» айналасында дау аясында, бар болды сиыр етіне мал энцефалопатия). Мысалы, науқас операция үшін басым құқығын пайдалануы тиіс: Сонымен қатар, донорлық органдарды қолданыстағы бүгін тапшылығы көптеген этикалық проблемалар көтереді? ол жүрек трансплантация келгенде, емес шылым артықшылық беруге керек емес пе? Кім осындай қымбат емдеу үшін төлеуге тиіс?
15.6. Қатерлі ісіктер
Олар тек жүрек-қан тамырлары аурулары екінші болып, 1991 жылы, Ұлыбританияда қатерлі (қатерлі) ауру өлім 25% құрады, ал өлім себептері. Бұл үлгі барлық дамыған елдерде (Sec. 15,2) тән. Әйелдерде ерлердің, ең көп таралған сүт безі обыры, - өкпе рагы (кесте 15.12.). Барлық адам қатерлі ісік 200-ден астам түрлерін белгілі.
15.12. кесте. Ұлыбританияда ерлер мен әйелдер арасында қатерлі ісіктің ең көп таралған түрлерінің. (Cancer Research науқаны, ғылыми жылнамасы 1995-1996.)
15.17. сурет. Растрлық электрондық микроскоп арқылы алынған Snapshot қатерлі ісік жасушалары. Әдетте, бұл клеткалар оларды ұтқырлығын арттыру пайымдауынша, ол үлкен және «түкті» беті болып сипатталады.
Қатерлі ісік - бақылаусыз нәтижесінде жасуша бөлу, дәлірек айтқанда - олардың митоздық қызметінің бұзылуы. Мұның себебі мутация немесе ұялы бөлу қатысатын гендердің қалыптан тыс жандандыру болып табылады. қалыпты жасушаларының қатерлі трансформация тудыруы гендер, (- «ісіну» грек onkos) Онкогенов деп аталады. Олар жүз туралы. бөлу кезінде қатерлі жасушалар өздігінен тип көшірмелерін береді. қатерлі ісік - соңында, олар салыстырмалы недифференцированных тінінің бір реттелмеген массасын құрайды. бірге қан мен лимфаның бар, жасушалардың (сур. 15.17) оны бөліп метастазы ретінде белгілі орта ісік, қалыптастыру жерде орын теуіп, дененің басқа бөліктеріне берілетін болады. Бұл процесс, метастазы деп аталады. ісіктері метастазы қабілетті, өйткені қатерлі ретінде жіктелген, бүкіл организмнің тарату, олар өмірлік жүйелерінің жұмысын бұзуға және ерте ме, кеш науқастың қайтыс әкеледі. Ісіктердің болуы мүмкін. Олар шектеулі өсу мен метастазов болмаған сипатталады. Олар іс жүзінде зиянсыз болып табылады және оңай, хирургиялық жолмен жойылады.
15.6.1. Қатерлі ісік себептері
Гендерде болатын өзгерістер мутациялар деп аталады, және оларды тудыратын факторлар - мутагендер. Өну, ісік дамуын арандата, канцерогенді деп аталады. мутант жасушаларының көпшілігі немесе иммундық жүйенің қираған немесе ағзаға теріс салдарын жоқ стихиялық өледі. Ол қатерлі жасушалар (канцерогенездік) қалыптастыру бірнеше кезеңнен жүреді және әдетте емес бірі туындаған деп сенген, бірақ бірнеше факторлар бірнеше жыл бойы әрекет етеді. Мүмкін, бұл бір емес, бірнеше мутация қажет. вирустар туындаған қатерлі ісіктерді дейін 20%.
РЕТРОВИРУС. қатерлі ісік генетикалық табиғаты көрсететін деректер деп аталатын ретровирус алынды. Олардың генетикалық ақпарат РНК кодталады. оның ферменттер үшін ретровирусы пайдаланып хост жасуша ішіне еніп үлгісіне толықтыратын синтезделген ДНҚ ретінде өз РНК кері транскриптаздың. Ол қабылдаушы ДНК біріктіреді, және ұрпақтан ұрпаққа осы нысанда провирусы деп онымен көшіріледі. Кейбір ретровирусом зиянсыз болып табылады, бірақ олардың отбасына, сондай-ақ ВИЧ және көптеген онкогенді нысандары болып табылады. Қалыптастырылды соңғы провирусы. Е. қатерлі айналдыруға (және, демек, онкогенах айналады), яғни, ол кездейсоқ бөлінген жасауға хост ұяшықтың белгілі гендер, іске қосады Ген бар. «Gain» ЖАСУША Митоз ішінде қайталап ерте ме, кеш көптеген жаңа вирус бөлшектердің қалыптастыру әкеледі оның генетикалық материал, Көшірілген бұл вирус болып табылады.
ДНК ВИРУСТАР. оның ДНҚ бөлігі ретінде осы вирустар Кейбір хост жасушаларының бақылаусыз бөлу тудырады, Онкогенов бар. Мысал - сүйел адам патогенді otno¬syatsya Пэпилломэвирюзс, және жыныстық (әйелдердің бас серіктесі арқылы) берілетін болады жатырдың, қатерлі ісігіне бірнеше формалары. Эпштейн-Барр вирусы Африкада өте әдеттегі, Буркитт компаниясының лимфому туғызады.
ҚУАЛАЙТЫН БЕЙІМДІЛІК. Адамдардың қатерлі ісік жағдайларының шамамен 5% айқын мұраға бейімділігін байланысты. Ол сүт безі обырын, яичников және ішек қатерлі ісігінің, оның ішінде аурулардың 40-тан астам түрлері туралы. Ісіктердің пайда байланысты гендер, не тікелей, яғни, қатерлі жасушалардың өсуін етеді. Е. онкогенах, немесе осындай жасушаларының шешу үшін денені тудыруы мүмкін еместігі ма. Көп жағдайларда, бір ғана ақаулы Ген, қатерлі ісік дамыту бірнеше факторларды талап етеді, бірақ кейде, мысалы, ретинопатия ісіктер сияқты. Ретинобластомы өлімге емдеу болмаған нәтижесінде, көз торына басталады және ми таратылады. оның Ген Calling үстем болып табылады.
BRCA1 және BRCA2 - Ол сүт безі қатерлі ісігінің үшін екі гендер жауапты табылды. 1994 жылы клондалған BRCA1; ол транскрипциясын қатысатын ақуыз кодтайды. Осы гендердің бірі әйелдердің шамамен 80%, дейін 70 жыл, сүт безі рагына.
иондаушы. Осы радиация рентген сəулелерін қамтиды; гамма сәулелер, және радионуклидтердің ыдырауы өндірілген бөлшектердің ағыны. ғасырдың басында ол, рентген сәулелері бар жұмыс істейтін адамдар жиі ісігінен зардап шегеді деп атап өтті. Өсті онкологиялық ауру Нөмірді тез теру радиоактивті радий және торий бар жылтыр бояу қамтылған жұмыс уақыты өсімдіктер арасында тіркелді. Ол ДНҚ, оның ішінде биомолекул, зақымдауы жасушаларында жоғары белсенді иондардың, яғни қалыптастыруға иондаушы сәуле нәтижелері екендігі анықталды. Е. мутация тудыратын. Бұл мысал, тері ісігі, сүйек кемігін, өкпе және сүт безі қатерлі ісігінің үшін, алып келуі мүмкін. (Тіс қоса алғанда) пациенттердің радиографиялық зерттеу, сондай-ақ иондаушы оларды әшкерелейді.
УЛЬТРАКҮЛГІН СӘУЛЕЛЕР. Бұл ең көп тараған канцерогенді радиациялық болып табылады. УК сәулелер иондалуы итермелейді, бірақ оның азот негіздері қоршаған молекулалары бар «артық» химиялық реакциялардың ішіне енгізуге болады, ол арқылы қосымша энергия алуға, оған сәйкес ДНК арқылы сіңеді. Күн радиациясының ультракүлгін бөлігі, күн үшін де ұзақ экспозиция меланома, соның ішінде тері қатерлі ісігінің түрлі нысандарын, дамыту ұрындыруы. Бұл белсенді ісік метастазалану ұмтылады және, әдетте, байланысты мидың орта зақымдану қатерлі өсуіне қайтыс туғызады. атмосферадағы озон қабатының сарқылуын Жер беті көп ультракүлгін сәуле жетеді, бұл шын мәнінде әкеледі. одан Кейбір қорғау тері қоңыр пигмент ұсынады - тропикалық елдердің тұрғындары Қараңғы, сондықтан меланин ғой.
РАДОН. Радон газ - осындай гранит сияқты кейбір тау жыныстарының шығарған табиғи радионуклидтер. Осы тау жыныстарының ірі кен орындары бар аудандарда, бұл үйлерде жиналып қалуы мүмкін. канцерогенді радон ™ Дегенмен айқын дәлелі, бұл лейкоз (ақ қан жасушалары қалыптастыру қан түзуші тіндердің қатерлі ісік), өкпе обыры, бүйрек және простата дамуына үлесін қосады деп есептейміз емес.
ХИМИЯЛЫҚ КАНЦЕРОГЕНДЕР. Бүгін біз канцерогендерден көп білеміз. олар туралы алғашқы есептер, атап айтқанда техкөміртек және таскөмір, ол Мұрша мошонки таралған қатерлі ісік екенін байқаған болатын 1775 жылы пайда болды. Кейінірек ол мақта иіру машиналарда майлау ретінде пайдаланылатын осындай тақтатастың канцерогенді минералды майлар, ашты. кімнің тері жиі рагына осы мұнайдан Малту киім байланыста үнемі болып қызметкерлері. XIX ғасырдың соңында. Кері байланыс синтетикалық бояғыштар компаниялардың өндіру бойынша жұмысымен қуық қатерлі ісігі байқалады.
химиялық канцерогендерден тізімі үнемі толықтырылып ХХ ғасырдың бүкіл ал қазір өте әсерлі көрінеді. Ол, оларды пайдалану, сондықтан тыйым еді, мысалы, зертханалық жануарлардың ісік тудыруы кейбір азық-түлік қоспалары (дәмдік агенттер, бояғыштар, тұрақтандырғыштар) деп табылды.
Темекі түтіні өкпе қатерлі ісігіне (Sec. 9,7) итермелейді заттар бар. Олардың ең қауіпті - полициклды көмірсутектер orga¬nizma канцерогенді айналады. Канцерогендерден (кесте. 15.13) ең дәстүрлі азық-түлік болуы мүмкін, бірақ олардың деңгейі, әдетте, ол денсаулығына қауіпті емес, сондықтан төмен бар.
Қатерлі ісік - бақылаусыз нәтижесінде жасуша бөлу, дәлірек айтқанда - олардың митоздық қызметінің бұзылуы. Мұның себебі мутация немесе ұялы бөлу қатысатын гендердің қалыптан тыс жандандыру болып табылады. қалыпты жасушаларының қатерлі трансформация тудыруы гендер, (- «ісіну» грек onkos) Онкогенов деп аталады. Олар жүз туралы. бөлу кезінде қатерлі жасушалар өздігінен тип көшірмелерін береді. қатерлі ісік - соңында, олар салыстырмалы недифференцированных тінінің бір реттелмеген массасын құрайды. бірге қан мен лимфаның бар, жасушалардың (сур. 15.17) оны бөліп метастазы ретінде белгілі орта ісік, қалыптастыру жерде орын теуіп, дененің басқа бөліктеріне берілетін болады. Бұл процесс, метастазы деп аталады. ісіктері метастазы қабілетті, өйткені қатерлі ретінде жіктелген, бүкіл организмнің тарату, олар өмірлік жүйелерінің жұмысын бұзуға және ерте ме, кеш науқастың қайтыс әкеледі. Ісіктердің болуы мүмкін. Олар шектеулі өсу мен метастазов болмаған сипатталады. Олар іс жүзінде зиянсыз болып табылады және оңай, хирургиялық жолмен жойылады.
15.6.1. Қатерлі ісік себептері
Гендерде болатын өзгерістер мутациялар деп аталады, және оларды тудыратын факторлар - мутагендер. Өну, ісік дамуын арандата, канцерогенді деп аталады. мутант жасушаларының көпшілігі немесе иммундық жүйенің қираған немесе ағзаға теріс салдарын жоқ стихиялық өледі. Ол қатерлі жасушалар (канцерогенездік) қалыптастыру бірнеше кезеңнен жүреді және әдетте емес бірі туындаған деп сенген, бірақ бірнеше факторлар бірнеше жыл бойы әрекет етеді. Мүмкін, бұл бір емес, бірнеше мутация қажет. вирустар туындаған қатерлі ісіктерді дейін 20%.
РЕТРОВИРУС. қатерлі ісік генетикалық табиғаты көрсететін деректер деп аталатын ретровирус алынды. Олардың генетикалық ақпарат РНК кодталады. оның ферменттер үшін ретровирусы пайдаланып хост жасуша ішіне еніп үлгісіне толықтыратын синтезделген ДНҚ ретінде өз РНК кері транскриптаздың. Ол қабылдаушы ДНК біріктіреді, және ұрпақтан ұрпаққа осы нысанда провирусы деп онымен көшіріледі. Кейбір ретровирусом зиянсыз болып табылады, бірақ олардың отбасына, сондай-ақ ВИЧ және көптеген онкогенді нысандары болып табылады. Қалыптастырылды соңғы провирусы. Е. қатерлі айналдыруға (және, демек, онкогенах айналады), яғни, ол кездейсоқ бөлінген жасауға хост ұяшықтың белгілі гендер, іске қосады Ген бар. «Gain» ЖАСУША Митоз ішінде қайталап ерте ме, кеш көптеген жаңа вирус бөлшектердің қалыптастыру әкеледі оның генетикалық материал, Көшірілген бұл вирус болып табылады.
ДНК ВИРУСТАР. оның ДНҚ бөлігі ретінде осы вирустар Кейбір хост жасушаларының бақылаусыз бөлу тудырады, Онкогенов бар. Мысал - сүйел адам патогенді otno¬syatsya Пэпилломэвирюзс, және жыныстық (әйелдердің бас серіктесі арқылы) берілетін болады жатырдың, қатерлі ісігіне бірнеше формалары. Эпштейн-Барр вирусы Африкада өте әдеттегі, Буркитт компаниясының лимфому туғызады.
ҚУАЛАЙТЫН БЕЙІМДІЛІК. Адамдардың қатерлі ісік жағдайларының шамамен 5% айқын мұраға бейімділігін байланысты. Ол сүт безі обырын, яичников және ішек қатерлі ісігінің, оның ішінде аурулардың 40-тан астам түрлері туралы. Ісіктердің пайда байланысты гендер, не тікелей, яғни, қатерлі жасушалардың өсуін етеді. Е. онкогенах, немесе осындай жасушаларының шешу үшін денені тудыруы мүмкін еместігі ма. Көп жағдайларда, бір ғана ақаулы Ген, қатерлі ісік дамыту бірнеше факторларды талап етеді, бірақ кейде, мысалы, ретинопатия ісіктер сияқты. Ретинобластомы өлімге емдеу болмаған нәтижесінде, көз торына басталады және ми таратылады. оның Ген Calling үстем болып табылады.
BRCA1 және BRCA2 - Ол сүт безі қатерлі ісігінің үшін екі гендер жауапты табылды. 1994 жылы клондалған BRCA1; ол транскрипциясын қатысатын ақуыз кодтайды. Осы гендердің бірі әйелдердің шамамен 80%, дейін 70 жыл, сүт безі рагына.
иондаушы. Осы радиация рентген сəулелерін қамтиды; гамма сәулелер, және радионуклидтердің ыдырауы өндірілген бөлшектердің ағыны. ғасырдың басында ол, рентген сәулелері бар жұмыс істейтін адамдар жиі ісігінен зардап шегеді деп атап өтті. Өсті онкологиялық ауру Нөмірді тез теру радиоактивті радий және торий бар жылтыр бояу қамтылған жұмыс уақыты өсімдіктер арасында тіркелді. Ол ДНҚ, оның ішінде биомолекул, зақымдауы жасушаларында жоғары белсенді иондардың, яғни қалыптастыруға иондаушы сәуле нәтижелері екендігі анықталды. Е. мутация тудыратын. Бұл мысал, тері ісігі, сүйек кемігін, өкпе және сүт безі қатерлі ісігінің үшін, алып келуі мүмкін. (Тіс қоса алғанда) пациенттердің радиографиялық зерттеу, сондай-ақ иондаушы оларды әшкерелейді.
УЛЬТРАКҮЛГІН СӘУЛЕЛЕР. Бұл ең көп тараған канцерогенді радиациялық болып табылады. УК сәулелер иондалуы итермелейді, бірақ оның азот негіздері қоршаған молекулалары бар «артық» химиялық реакциялардың ішіне енгізуге болады, ол арқылы қосымша энергия алуға, оған сәйкес ДНК арқылы сіңеді. Күн радиациясының ультракүлгін бөлігі, күн үшін де ұзақ экспозиция меланома, соның ішінде тері қатерлі ісігінің түрлі нысандарын, дамыту ұрындыруы. Бұл белсенді ісік метастазалану ұмтылады және, әдетте, байланысты мидың орта зақымдану қатерлі өсуіне қайтыс туғызады. атмосферадағы озон қабатының сарқылуын Жер беті көп ультракүлгін сәуле жетеді, бұл шын мәнінде әкеледі. одан Кейбір қорғау тері қоңыр пигмент ұсынады - тропикалық елдердің тұрғындары Қараңғы, сондықтан меланин ғой.
РАДОН. Радон газ - осындай гранит сияқты кейбір тау жыныстарының шығарған табиғи радионуклидтер. Осы тау жыныстарының ірі кен орындары бар аудандарда, бұл үйлерде жиналып қалуы мүмкін. канцерогенді радон ™ Дегенмен айқын дәлелі, бұл лейкоз (ақ қан жасушалары қалыптастыру қан түзуші тіндердің қатерлі ісік), өкпе обыры, бүйрек және простата дамуына үлесін қосады деп есептейміз емес.
ХИМИЯЛЫҚ КАНЦЕРОГЕНДЕР. Бүгін біз канцерогендерден көп білеміз. олар туралы алғашқы есептер, атап айтқанда техкөміртек және таскөмір, ол Мұрша мошонки таралған қатерлі ісік екенін байқаған болатын 1775 жылы пайда болды. Кейінірек ол мақта иіру машиналарда майлау ретінде пайдаланылатын осындай тақтатастың канцерогенді минералды майлар, ашты. кімнің тері жиі рагына осы мұнайдан Малту киім байланыста үнемі болып қызметкерлері. XIX ғасырдың соңында. Кері байланыс синтетикалық бояғыштар компаниялардың өндіру бойынша жұмысымен қуық қатерлі ісігі байқалады.
химиялық канцерогендерден тізімі үнемі толықтырылып ХХ ғасырдың бүкіл ал қазір өте әсерлі көрінеді. Ол, оларды пайдалану, сондықтан тыйым еді, мысалы, зертханалық жануарлардың ісік тудыруы кейбір азық-түлік қоспалары (дәмдік агенттер, бояғыштар, тұрақтандырғыштар) деп табылды.
Темекі түтіні өкпе қатерлі ісігіне (Sec. 9,7) итермелейді заттар бар. Олардың ең қауіпті - полициклды көмірсутектер orga¬nizma канцерогенді айналады. Канцерогендерден (кесте. 15.13) ең дәстүрлі азық-түлік болуы мүмкін, бірақ олардың деңгейі, әдетте, ол денсаулығына қауіпті емес, сондықтан төмен бар.
15.6.2. Қатерлі ісікке қарсы күрес
Кез-келген компанияның басшылары үздіксіз бақылау (мониторинг) жұмыс орнында канцерогендерден ықтимал болуын қамтамасыз ету керек. Осыған байланысты қауіпті өндірістік объектілерде жұмысшылары қатерлі ісік және аурудың ықтимал басталғаннан белгілері себептерін білу керек. табысты емдеу мүмкіндігі жақсы, диагностика бұрын.
қатерлі ісікке қарсы күрес үш бөліктен тұрады:
1) алдын алу, яғни, канцерогендер қорғау болып табылады ..;
скринингтік бағдарламаларды қоса алғанда 2) ерте диагностикалау;
3) емдеу - диагностика кейін төтенше араласуы.
мынадай жатыр мойны обырының, сүт безі және ішек қатерлі ісігінің алдын алу, диагностикалау және емдеу әдістері. Өкпе рагы 9.7 бөлімде талқыланды..
Жатыр мойны обыры
Англия мен Уэльсте үшін жатыр мойны обырының (сур. 15.18) дан өте жоғары өлім-жітім сипатталады. аурудың тәуекел шегуге әйелдер екі еселенеді. Ол бұқаралық скринингтік (скрининг) 80% -дан артық арналған аурудан болатын өлім-жітімді азайту мүмкін деп саналады. 1990 жылдың басында. жатыр мойны обырынан өлім-жітім жылына 1500-ден астам адамды құрады.
тиімді скрининг бағдарламасының орналастыруды, бұл жағдайда ерте диагностикалау әрдайым дерлік табысты әкеледі, өйткені - бұл аурумен күрес негізгі әдісі. Базис скринингтік - жатыр мойны бастап тазалауға алынған эпителиоциттердің цитологиялық талдау. 1988 жылы, Ұлыбританияда, бұл алынған нәтижелерді өңдеу үшін ұлттық компьютерлік жүйені құрды. 20 64 жасқа дейінгі әйелдер әр 5 жыл сайын цитологиялық талдау шақырылады. мұқият микроскоп және науқастың шеңберінде қаралса жағылу дереу жасушаларының қатерлі трансформация белгілері анықталған белгілеу (сур. 15.19). Осы кезеңде, ол, әдетте, қалпына келтіру әкеледі, қарапайым және тегін.
Кез-келген компанияның басшылары үздіксіз бақылау (мониторинг) жұмыс орнында канцерогендерден ықтимал болуын қамтамасыз ету керек. Осыған байланысты қауіпті өндірістік объектілерде жұмысшылары қатерлі ісік және аурудың ықтимал басталғаннан белгілері себептерін білу керек. табысты емдеу мүмкіндігі жақсы, диагностика бұрын.
қатерлі ісікке қарсы күрес үш бөліктен тұрады:
1) алдын алу, яғни, канцерогендер қорғау болып табылады ..;
скринингтік бағдарламаларды қоса алғанда 2) ерте диагностикалау;
3) емдеу - диагностика кейін төтенше араласуы.
мынадай жатыр мойны обырының, сүт безі және ішек қатерлі ісігінің алдын алу, диагностикалау және емдеу әдістері. Өкпе рагы 9.7 бөлімде талқыланды..
Жатыр мойны обыры
Англия мен Уэльсте үшін жатыр мойны обырының (сур. 15.18) дан өте жоғары өлім-жітім сипатталады. аурудың тәуекел шегуге әйелдер екі еселенеді. Ол бұқаралық скринингтік (скрининг) 80% -дан артық арналған аурудан болатын өлім-жітімді азайту мүмкін деп саналады. 1990 жылдың басында. жатыр мойны обырынан өлім-жітім жылына 1500-ден астам адамды құрады.
тиімді скрининг бағдарламасының орналастыруды, бұл жағдайда ерте диагностикалау әрдайым дерлік табысты әкеледі, өйткені - бұл аурумен күрес негізгі әдісі. Базис скринингтік - жатыр мойны бастап тазалауға алынған эпителиоциттердің цитологиялық талдау. 1988 жылы, Ұлыбританияда, бұл алынған нәтижелерді өңдеу үшін ұлттық компьютерлік жүйені құрды. 20 64 жасқа дейінгі әйелдер әр 5 жыл сайын цитологиялық талдау шақырылады. мұқият микроскоп және науқастың шеңберінде қаралса жағылу дереу жасушаларының қатерлі трансформация белгілері анықталған белгілеу (сур. 15.19). Осы кезеңде, ол, әдетте, қалпына келтіру әкеледі, қарапайым және тегін.
15.18 сурет. А. 1971—1991 жылдардағы жатыр мойны обырының таралуы және сол аурудан өлім-жітім саны. Б. 1971—1987 жылдардығы жатыр мойны обырының түрлі жас өкілдеріне таралуы
15.1. Жатыр мойны тексеру скринингінен өту үшін қоғамдық кітапшаға қандай ақпарат енгізілуі тиіс деп ойлайсыз?
15.1. Жатыр мойны тексеру скринингінен өту үшін қоғамдық кітапшаға қандай ақпарат енгізілуі тиіс деп ойлайсыз?
15.19 сурет. Жатыр мойны зерттеулерінің нәтижелері. А. Қалыпты эпителиалдық жасушалар. Олар шағын өзегімен және айқын цитоплазмасында үлкен сомасымен сипатталады. Б. Қатерлі жасушалар цитоплазманың қалың қабатымен қоршалған үлкен қара ядромен сипатталады.
Сүт безінің қатерлі ісігі
Бұл дамыған елдерде әйелдер арасында қатерлі ісік ең көп таралған түрі (кесте. 15.12) болып табылады. 1993 жылы, сүт безінің қатерлі ісігі шамамен 90% асқан 50 жыл болды, оның 15-ЖШҚ англичанки, қаза болды. Бірақ жай ғана жатыр мойны обырын жағдайда ретінде, сүт безі обырын ерте диагностикасын анықтау тиімді емдеудің үміт береді. 50 және 64 жас аралығындағы барлық әйелдер үшін міндетті маммография (сүт безі рентген ;. сурет 15.20) үш жылда бір рет, соның ішінде Ұлттық скринингтік бағдарлама. асқан, кім өтініші бойынша тексеріледі.
Тұрақты тексерулерден мұқтаж осы топтардың әйелдер сендіру - Ұлыбритания тәжірибесі тәжірибесі қара әйелдер мен басқа да этникалық азшылықтардың өкілдері скринингтік бағдарламаларға қатысуға құлықсыз, сондықтан үкімет міндеттерінің бірі екенін көрсетеді.
Өзін-өзі сараптама - ерте диагноз ең тиімді және қолжетімді әдістерінің бірі. Сүт бездерінің кезекті пальпациясы (пальпация) тіпті ең кішкентай мөрі анықтауға мүмкіндік береді. оны табу, ол дереу дәрігерге қаралыңыз және егжей-тегжейлі тексеруден өтуі тиіс.
Сүт безі қатерлі ісігінің 5% деңгейінде оған генетикалық бейімділігін байланысты. генетикалық скрининг зерттелетін әйелдер гендер BRCA1 және BRCA2 анықталған. Алайда, егер ол не істеу керек әлі түсініксіз. профилактикалық tamosikfena тиімділігі дәлелденген жоқ, және әйелдер өсті тәуекел байланысты, ісік дамыту үшін күтпестен, кеуде жою үшін қалайды.
Сүт безі обырын емдеу үшін негізгі жолдары мыналар болып табылады:
1) ісікті хирургиялық жою;
2) радиациялық терапия - сүт безі рентгендік сәулелендіру, рак клеткаларының өлтіріп;
3) химиотерапия - барлық жасушалар бөлетін (қалыпты және ісік) өлтіріп дәрілік заттардың жүйелі әкімшілігі;
4) химиотерапия есірткі antiestrogens. гормон іс-қимыл жолын кесу прогрессирование аурулары тоқтату мүмкін, сондықтан эстроген, сүт безі ісіктерінің өсуін ынталандырады.
Бұл әдістер, екі жалғыз және бір-бірімен ұштастыра отырып пайдаланылуы мүмкін. ісік өсу (ремиссия) тоқтату оның қайта белсендіру (рецидив) жоққа емес, кейін. Сүт безінің қатерлі ісігімен ерте сатысында диагноз болса, 5 жыл, келесі «minimul бойынша өмір сүру ықтималдығы 80% -ды құрайды.
Сүт безінің қатерлі ісігі
Бұл дамыған елдерде әйелдер арасында қатерлі ісік ең көп таралған түрі (кесте. 15.12) болып табылады. 1993 жылы, сүт безінің қатерлі ісігі шамамен 90% асқан 50 жыл болды, оның 15-ЖШҚ англичанки, қаза болды. Бірақ жай ғана жатыр мойны обырын жағдайда ретінде, сүт безі обырын ерте диагностикасын анықтау тиімді емдеудің үміт береді. 50 және 64 жас аралығындағы барлық әйелдер үшін міндетті маммография (сүт безі рентген ;. сурет 15.20) үш жылда бір рет, соның ішінде Ұлттық скринингтік бағдарлама. асқан, кім өтініші бойынша тексеріледі.
Тұрақты тексерулерден мұқтаж осы топтардың әйелдер сендіру - Ұлыбритания тәжірибесі тәжірибесі қара әйелдер мен басқа да этникалық азшылықтардың өкілдері скринингтік бағдарламаларға қатысуға құлықсыз, сондықтан үкімет міндеттерінің бірі екенін көрсетеді.
Өзін-өзі сараптама - ерте диагноз ең тиімді және қолжетімді әдістерінің бірі. Сүт бездерінің кезекті пальпациясы (пальпация) тіпті ең кішкентай мөрі анықтауға мүмкіндік береді. оны табу, ол дереу дәрігерге қаралыңыз және егжей-тегжейлі тексеруден өтуі тиіс.
Сүт безі қатерлі ісігінің 5% деңгейінде оған генетикалық бейімділігін байланысты. генетикалық скрининг зерттелетін әйелдер гендер BRCA1 және BRCA2 анықталған. Алайда, егер ол не істеу керек әлі түсініксіз. профилактикалық tamosikfena тиімділігі дәлелденген жоқ, және әйелдер өсті тәуекел байланысты, ісік дамыту үшін күтпестен, кеуде жою үшін қалайды.
Сүт безі обырын емдеу үшін негізгі жолдары мыналар болып табылады:
1) ісікті хирургиялық жою;
2) радиациялық терапия - сүт безі рентгендік сәулелендіру, рак клеткаларының өлтіріп;
3) химиотерапия - барлық жасушалар бөлетін (қалыпты және ісік) өлтіріп дәрілік заттардың жүйелі әкімшілігі;
4) химиотерапия есірткі antiestrogens. гормон іс-қимыл жолын кесу прогрессирование аурулары тоқтату мүмкін, сондықтан эстроген, сүт безі ісіктерінің өсуін ынталандырады.
Бұл әдістер, екі жалғыз және бір-бірімен ұштастыра отырып пайдаланылуы мүмкін. ісік өсу (ремиссия) тоқтату оның қайта белсендіру (рецидив) жоққа емес, кейін. Сүт безінің қатерлі ісігімен ерте сатысында диагноз болса, 5 жыл, келесі «minimul бойынша өмір сүру ықтималдығы 80% -ды құрайды.
Сур. 15.20. А. Сүт безі обырын ерте анықтау үшін маммографиядан өтіп жатқан әйел. Б. Маммография бойынша жарық аумақтардың рак клеткаларының жинақталған орнына сәйкес келеді.
Ішектің қатерлі ісігі
Ішек қатерлі ісігінің (оның негізгі бөлімдерінің әдетте екі - тоқ ішек пен тік ішектің) - бұл ауру өлім байланысты 14% беріп Ұлыбритания ісік үшінші ең көп таралған тобы. Жыл сайын осы ісіктері әр 1200 адамға бірінде диагноз жатыр. аурудың ерте сатыларында әдетте симптомсыз болып табылады. ішек қабырғасының Кейінірек қан қиында анемия, қан кепілдік пайда болады. оның моторикасының бұза ішінара ішек қоршау мүмкіндігі, запор немесе диарея жетекші. Осылайша, диагноз жасау үшін уақыт, ол атындағы симптомдары мониторинг жүргізу қажет. ісік Суреттің контрастын жақсартады сусын зерттелуші барий тоқтата тұру беруге, ол рентген сәулелері арқылы анықтауға болады, немесе эндоскопия арқылы, соңында шағын теледидар камерамен оған енгізілген арнайы түтік арқылы ішекке ішіне инспекциясы. 80% жағдайда Ісік хирургиялық жою ерте диагностикалау үшін толық қалпына келтіру әкеледі. зардап шеккен аймақ қиып, ал ішектің сау бөлігі бірге тігіледі.
Дұрыс азық-түлік, май, ет диетаны атап айтқанда теріс, ішек қатерлі ісігінің, оның ішінде онкологиялық аурулардың жекелеген түрлерін, дамуына ықпал арттыру дәлелдер бар. олардың рационында осындай өнімдердің үлесін азайту және талшықты жоғары көкөніс, жеміс-жидек пен дәнді тұтынуды арттыру арқылы аурудың қаупін азайту мүмкін. ішек қатерлі ісігінің үшін генетикалық бейімділік бар. Болашақта, генотип бар жеке тұлғалар скрининг арқылы анықтауға болады. Мұндай адамдар арнайы сақтық шараларын және үнемі аралап тиіс. салыстырмалы түрде қарапайым, толық қалпына келтіру операция мүмкіндік беретін - Ол өз дамуының ерте сатысында ісік хирургиялық жою екенін есте болуы керек.
15.7. Қартаю
Кемелдену толғанда, адам бірте-бірте физиологиялық тозу сатысына кіреді. өмір сүру ұзақтығын қысқарту үшін орган қорғасын үздіксіз өзгерістер мен қартаюы шақырды. биология айтарлықтай прогреске қарамастан, қартаю табиғаты әлі-ақ түсінікті емес. Осы құбылысты түсіндіруге соңды жаңа теориясын ұсынды.
Ақыр аяғында, бұл сөзсіз өлім болды? Адамдар ұзақ ерте ме, кеш, ғылым баяулату немесе толығымен жасына тозуын тоқтату үшін жол ашады ой өзім көңіл қойды. Бір теориясы, қартаю айтуынша - бұл аурудың, дене функцияларын бұзу болып табылады. оны «емдеу» үшін білген адам ұзақ уақыт бойы өмір сүре алады - бірнеше жүз жыл. Алайда, мұндай перспектива көптеген күрделі этикалық мәселелерді көтереді.
Сур. 15.21 және 15.22 қартаю процесінің сипаттамасы кейбір өзгерістер қорытындылайды.
Ішектің қатерлі ісігі
Ішек қатерлі ісігінің (оның негізгі бөлімдерінің әдетте екі - тоқ ішек пен тік ішектің) - бұл ауру өлім байланысты 14% беріп Ұлыбритания ісік үшінші ең көп таралған тобы. Жыл сайын осы ісіктері әр 1200 адамға бірінде диагноз жатыр. аурудың ерте сатыларында әдетте симптомсыз болып табылады. ішек қабырғасының Кейінірек қан қиында анемия, қан кепілдік пайда болады. оның моторикасының бұза ішінара ішек қоршау мүмкіндігі, запор немесе диарея жетекші. Осылайша, диагноз жасау үшін уақыт, ол атындағы симптомдары мониторинг жүргізу қажет. ісік Суреттің контрастын жақсартады сусын зерттелуші барий тоқтата тұру беруге, ол рентген сәулелері арқылы анықтауға болады, немесе эндоскопия арқылы, соңында шағын теледидар камерамен оған енгізілген арнайы түтік арқылы ішекке ішіне инспекциясы. 80% жағдайда Ісік хирургиялық жою ерте диагностикалау үшін толық қалпына келтіру әкеледі. зардап шеккен аймақ қиып, ал ішектің сау бөлігі бірге тігіледі.
Дұрыс азық-түлік, май, ет диетаны атап айтқанда теріс, ішек қатерлі ісігінің, оның ішінде онкологиялық аурулардың жекелеген түрлерін, дамуына ықпал арттыру дәлелдер бар. олардың рационында осындай өнімдердің үлесін азайту және талшықты жоғары көкөніс, жеміс-жидек пен дәнді тұтынуды арттыру арқылы аурудың қаупін азайту мүмкін. ішек қатерлі ісігінің үшін генетикалық бейімділік бар. Болашақта, генотип бар жеке тұлғалар скрининг арқылы анықтауға болады. Мұндай адамдар арнайы сақтық шараларын және үнемі аралап тиіс. салыстырмалы түрде қарапайым, толық қалпына келтіру операция мүмкіндік беретін - Ол өз дамуының ерте сатысында ісік хирургиялық жою екенін есте болуы керек.
15.7. Қартаю
Кемелдену толғанда, адам бірте-бірте физиологиялық тозу сатысына кіреді. өмір сүру ұзақтығын қысқарту үшін орган қорғасын үздіксіз өзгерістер мен қартаюы шақырды. биология айтарлықтай прогреске қарамастан, қартаю табиғаты әлі-ақ түсінікті емес. Осы құбылысты түсіндіруге соңды жаңа теориясын ұсынды.
Ақыр аяғында, бұл сөзсіз өлім болды? Адамдар ұзақ ерте ме, кеш, ғылым баяулату немесе толығымен жасына тозуын тоқтату үшін жол ашады ой өзім көңіл қойды. Бір теориясы, қартаю айтуынша - бұл аурудың, дене функцияларын бұзу болып табылады. оны «емдеу» үшін білген адам ұзақ уақыт бойы өмір сүре алады - бірнеше жүз жыл. Алайда, мұндай перспектива көптеген күрделі этикалық мәселелерді көтереді.
Сур. 15.21 және 15.22 қартаю процесінің сипаттамасы кейбір өзгерістер қорытындылайды.
15.21. сурет. Қартаю кезінде ағзада кездесетін өзгерістер.
15.22 сурет Адам қартаю кезіндегі физиологиялық параметрлерінің өзгерістері.
15.7.1. Мидың өзгерістері
Нейрондар біздің органға ең жасушаларының айырмашылығы бөлісуге алмайды. Нәтижесінде, мидың нейрондық саны үздіксіз жасына төмендейді. Альцгеймер ауруы патологиясы кез келген нақты түріне болмаған осындай жасы тозу дәрежесi мен сипаты (қараңыз. Төменде) дегенмен даулы 90 жыл Оның орташа салмағы, бұл функцияларды нашарлауына Әдетте 30 шамамен 10% -ға аз жүреді отыр. Жалпы, жасы адамдардың көпшілігі барлау және жад әлсіретуге, бірақ сараптама немесе шығармашылық ойлауды талап ететін кейбір мәселелерді шешу мүмкіндігі, сондай-ақ артуы мүмкін. Жад құнсызданудан негізінен күнделікті тапсырмаларды орындау немесе әдебиетті оқу кезінде, мысалы, оқиғаларға арасындағы байланысты, ал, жеке деректерді ұғып ұмытып немесе жаман көрінеді, қарт адамдар, әдетте, ойнауға өте қабілетті. кең жеке өзгергіштік бар болса негізгі проблема, шамасы, ол сақталған ақпараттың жоғалуы, және жаңа сатып алу емес.
Егде деменция
Деменция (деменция) - мидың физиологиялық өзгерістерге байланысты психикалық тозу нысаны болып табылады. Мұндай жады ретінде Кейбір ақылды ерекшеліктері, бірте-бірте жоғалып кетеді. Егде саналатын (егде саналатын) қартаю процесіне жүйке жасушаларының тозуына байланысты және әдетте 65 жылдан кейін басталады. ұқсас өзгерістер пресенильных кемдігінен туралы айтып, бұрын орын отырсаңыз.
кемдігінен егде үшін, жүйке тіні қалпына келтіру мүмкін болмаған қатар мидың қанмен нұқсан, мұндай атеросклерозға немесе атеросклероз сияқты жасқа байланысты факторларды, қорғасын және басқа болады. Деменция ми жарақат немесе инсульт алып келуі мүмкін. ол психикалық депрессия байқалады Кейбір типтік белгілері, төмен қандағы қант, гипотермия, алкогольді шектен тыс және гипотиреоз (қалқанша безінің әлсіз белсенділігі). Алайда Альцгеймер ауруы туындаған кемдігінен жағдайларды, шамамен 80% (Төменде. Қараңыз). Тағы бір, бірақ сирек, оның себебі - вирустық ауру Creutzfeldt-Якоб ауруы ( «сиыр құтыруы ауру»).
Әдетте деменция біртіндеп дамиды: бірінші (әсіресе соңғы оқиғалар) жад нашарлап әрең логикалық байланысын бақылайды, және ақыр соңында оның ақыл нестыковка барады, өйткені, онда адам, не болып жатқанын түсіну үшін нашарлай бастайды. Жиі олардың мінез-құлық бақылауды тітіркенетін, эмоционалдық тұрақсыздық, шығынға (агрессия, жеке гигиена қадағалаусыз, қарсы мінез-құлық әлеуметтік) белгіленген. озық аурудың үйлестіруді қозғалыстар бұзылады - олар, баяу ұстамды, ыңғайсыз болып табылады. Өмірінің соңына қарай, кейбіреулері тіпті ұзын, жүре сөйлесіп, анық ойлау.
кемдігінен тәуекел жасына арттырады. 65 жылдан кейін осы мемлекеттің ықтималдығы - шамамен 10%, және 85 жылдан кейін - шамамен 20%.
Альцгеймер ауруы
бірінші 1907 жылы неміс дәрігері Алоис Альцгеймер ауруы (Альцгеймер) сипатталады бұл түрі деменция. Ол қартайған кемдігінен зардап шегетін адамдардың миы зерттелді. микроскоппен науқастардың ми тінінің деп Okaza¬los бірдей көрінеді: тыс ақуыз тромбоциттері мен бума жабылған олардың нейрондар ақуыз депозиттердің нейрондық аясында клубочков нысанын бар. (. Сурет 15.23) салдарынан нейрондардың жоғалтуға қысқарады сияқты науқас ми басшысы, осы жағдайда оның ең маңызды бөлігі екі әсер - жады және оқыту байланысты сана, және гиппокампе (ammonovrog) үшін жауапты болып табылады ми қыртысының. егде ерекше ақуыз жинақтау қалыптастырған деп аталатын Бляшки және Клубочки - бірінші жағдайда бета-амилоидных ақуыз және соңғысының фосфор топтарды шамадан тыс жүктелген қалыптан тыс Тау ақуыз. Қалыпты тау ақуыз нейрондардың Цитоскелет құратын микротрубочек құрамы болып табылады. амилоидных кодталады тиіндер гені хромосоманың 21 жерсіндірілген. Даун синдромы адамдардың қосымша хромосоманың 21 болуы Альцгеймер ауруы пайда сол ұқсас, олардың ми өзгерістер әкеледі.
оның белгілері кемдігінен өзге де нысандарын ұқсас, өйткені Альцгеймер ауруы, қиын diagnostiro¬vat. диагнозы, әдетте, тек аутопсия және ми ұлпасының тергеуден кейін расталады. Кейбір адамдардың ауруға генетикалық бейімділік бар. Сонымен қатар, оның даму, кейбір көздеріне сәйкес, азық-түлік жоғары алюминий мазмұнға ықпал етеді.
Нейрондар біздің органға ең жасушаларының айырмашылығы бөлісуге алмайды. Нәтижесінде, мидың нейрондық саны үздіксіз жасына төмендейді. Альцгеймер ауруы патологиясы кез келген нақты түріне болмаған осындай жасы тозу дәрежесi мен сипаты (қараңыз. Төменде) дегенмен даулы 90 жыл Оның орташа салмағы, бұл функцияларды нашарлауына Әдетте 30 шамамен 10% -ға аз жүреді отыр. Жалпы, жасы адамдардың көпшілігі барлау және жад әлсіретуге, бірақ сараптама немесе шығармашылық ойлауды талап ететін кейбір мәселелерді шешу мүмкіндігі, сондай-ақ артуы мүмкін. Жад құнсызданудан негізінен күнделікті тапсырмаларды орындау немесе әдебиетті оқу кезінде, мысалы, оқиғаларға арасындағы байланысты, ал, жеке деректерді ұғып ұмытып немесе жаман көрінеді, қарт адамдар, әдетте, ойнауға өте қабілетті. кең жеке өзгергіштік бар болса негізгі проблема, шамасы, ол сақталған ақпараттың жоғалуы, және жаңа сатып алу емес.
Егде деменция
Деменция (деменция) - мидың физиологиялық өзгерістерге байланысты психикалық тозу нысаны болып табылады. Мұндай жады ретінде Кейбір ақылды ерекшеліктері, бірте-бірте жоғалып кетеді. Егде саналатын (егде саналатын) қартаю процесіне жүйке жасушаларының тозуына байланысты және әдетте 65 жылдан кейін басталады. ұқсас өзгерістер пресенильных кемдігінен туралы айтып, бұрын орын отырсаңыз.
кемдігінен егде үшін, жүйке тіні қалпына келтіру мүмкін болмаған қатар мидың қанмен нұқсан, мұндай атеросклерозға немесе атеросклероз сияқты жасқа байланысты факторларды, қорғасын және басқа болады. Деменция ми жарақат немесе инсульт алып келуі мүмкін. ол психикалық депрессия байқалады Кейбір типтік белгілері, төмен қандағы қант, гипотермия, алкогольді шектен тыс және гипотиреоз (қалқанша безінің әлсіз белсенділігі). Алайда Альцгеймер ауруы туындаған кемдігінен жағдайларды, шамамен 80% (Төменде. Қараңыз). Тағы бір, бірақ сирек, оның себебі - вирустық ауру Creutzfeldt-Якоб ауруы ( «сиыр құтыруы ауру»).
Әдетте деменция біртіндеп дамиды: бірінші (әсіресе соңғы оқиғалар) жад нашарлап әрең логикалық байланысын бақылайды, және ақыр соңында оның ақыл нестыковка барады, өйткені, онда адам, не болып жатқанын түсіну үшін нашарлай бастайды. Жиі олардың мінез-құлық бақылауды тітіркенетін, эмоционалдық тұрақсыздық, шығынға (агрессия, жеке гигиена қадағалаусыз, қарсы мінез-құлық әлеуметтік) белгіленген. озық аурудың үйлестіруді қозғалыстар бұзылады - олар, баяу ұстамды, ыңғайсыз болып табылады. Өмірінің соңына қарай, кейбіреулері тіпті ұзын, жүре сөйлесіп, анық ойлау.
кемдігінен тәуекел жасына арттырады. 65 жылдан кейін осы мемлекеттің ықтималдығы - шамамен 10%, және 85 жылдан кейін - шамамен 20%.
Альцгеймер ауруы
бірінші 1907 жылы неміс дәрігері Алоис Альцгеймер ауруы (Альцгеймер) сипатталады бұл түрі деменция. Ол қартайған кемдігінен зардап шегетін адамдардың миы зерттелді. микроскоппен науқастардың ми тінінің деп Okaza¬los бірдей көрінеді: тыс ақуыз тромбоциттері мен бума жабылған олардың нейрондар ақуыз депозиттердің нейрондық аясында клубочков нысанын бар. (. Сурет 15.23) салдарынан нейрондардың жоғалтуға қысқарады сияқты науқас ми басшысы, осы жағдайда оның ең маңызды бөлігі екі әсер - жады және оқыту байланысты сана, және гиппокампе (ammonovrog) үшін жауапты болып табылады ми қыртысының. егде ерекше ақуыз жинақтау қалыптастырған деп аталатын Бляшки және Клубочки - бірінші жағдайда бета-амилоидных ақуыз және соңғысының фосфор топтарды шамадан тыс жүктелген қалыптан тыс Тау ақуыз. Қалыпты тау ақуыз нейрондардың Цитоскелет құратын микротрубочек құрамы болып табылады. амилоидных кодталады тиіндер гені хромосоманың 21 жерсіндірілген. Даун синдромы адамдардың қосымша хромосоманың 21 болуы Альцгеймер ауруы пайда сол ұқсас, олардың ми өзгерістер әкеледі.
оның белгілері кемдігінен өзге де нысандарын ұқсас, өйткені Альцгеймер ауруы, қиын diagnostiro¬vat. диагнозы, әдетте, тек аутопсия және ми ұлпасының тергеуден кейін расталады. Кейбір адамдардың ауруға генетикалық бейімділік бар. Сонымен қатар, оның даму, кейбір көздеріне сәйкес, азық-түлік жоғары алюминий мазмұнға ықпал етеді.
15.23 сурет. Сканерден өткен мидың компьютерлік томографияның нәтижесі; сол жағында Альцгеймер ауруы бар, оң жағы сау.
Жүйке өткізу жылдамдығы
Сур. 15.22 жасына жүйке импульсінің жылдамдығы шамалы, бірақ тұрақты төмендеуі бар екенін көрсетеді. Мүмкін себептерінің бірі медиатор синтезі бұзу болып табылады.
15.7.2. Тірек-қимыл жүйесінің өзгерістер
Тірек-қимыл аппараты немесе тірек-қимыл, адам қаңқасы жүйесі (сүйек, буын, байламы), бұлшық және сіңір кіреді. Тірек-қимыл жүйесінің жасқа байланысты кейбір өзгерістер коллаген талшықтарының, тірек және дәнекер ұлпасының негізгі компоненттерінің бірі трансформация арқылы түсіндіруге болады. Сіңір толықтай дерлік коллаген тұрады. Оның шағын, бірақ толық (ескі жануарлар ет қатаң болып табылады, сондықтан) коллаген ауыстырылады Бұлшықет талшығының жасына бұлшық. органның қартаю Сами коллаген талшықтары, тым, құрылымын өзгерте - қалың болу және ақуыз молекулаларының арасындағы кросс-сілтемелер санының өсіп, олардың серпімділік жоғалтады. Нәтижесінде, ол секілді сүйек олар енгізілген онда тіндердің, нәзік арттырады.
Сүйек өзгерістері
Сүйектер кем берік және серпімді болып, жасына жұқа айналды. Бұл ішінара сүйек кальций кейін шамамен 35 жыл vymyva¬nie сүйек оның тұндыру артық қарқынды екенін түсіндіріледі. Бұл барлық ортақ, бірақ кейбір адамдар, әсіресе күшті білдірді және остеопороз-VAI деп аталатын ауру әкеледі қойды.
Остеопороз бүкіл онтогенезі, бірақ әсіресе хип сүйек, білегін және омыртқасына әсер етеді. (Мысалы, көшеде күзде сияқты) Тіпті жұмсақ соққы сынумен әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, деп аталатын омыртқа қысу сынуы жағдайында тіпті сыртқы әсерлерден болмаған туындауы мүмкін - органның өз салмағы бойынша құрылған жүктеме нәтижесінде. залал Мұндай, сондай-ақ байланысты олар ескі адам «төмен өседі», және оның дұрыс отыру (артқы атқарғандары қалыптасу) нашарлайды деп себеп болып серпімділік жоғалтуға шеміршек омыртқааралық дискілердің қисықтық теңестіру. Остеопороз егде әйелдер, әсіресе ортақ болып табылады: 60 жыл өткеннен кейін, ол кем төрт рет кездеседі ерлер әрбір төртінші зардап шегеді. факт менопауза (менструацияның жасы тоқтату) бұрын қолдау сүйек беріктігін эстрогены, содан кейін дененің деңгейі төмендейді, бұл. Эстрогены Антагонисты (қарама-қарсы әсері бар агенттер) қалқанша маңы гормон немесе қандағы кальций концентрациясының көтерілуін ынталандырады қалқанша маңы гормон болып табылады. Бұл осылайша әйелдердің жыныстық гормоны тапшылығы олардың беріктігін, т төмендеуіне әкеледі, салдарынан сүйектерден кальцийді «соғатын» болып табылады. E. егде әйелдердің сынған ықтималдығы (сур. 15.24) арттырады.
Остеопороз алдын алу үшін менопауза кейін көптеген әйелдер гормонозаместительной терапия ұсынылады. ауызша (басын қайтару) немесе тері имплантанттар түрінде - Олар oestrogens басқарылады. Бұл ерлер үшін тән деңгейге дейін остеопороз ықтималдығын азайтады. Ол эстроген пайдалану тамырішілік ұю қаупін арттырады, алайда, бұл түсінікті болуы тиіс, бірақ ол екеуі прогестерон қабылдау арқылы азайтуға болады. кальций мен тұрақты спортпен бай теңдестірілген диеталар көмектесе сүйек беріктігін қамтамасыз ету үшін. темекі шегу және ауыз спиртпен остеопороз қаупі артады.
Бұл ауру медициналық сақтандыру үшін елеулі мәселе болып табылады. Ол остеопороз нәтижесінде дамыған сынықты адамдардың емдеу үшін Ұлыбританияда жыл сайын 640 млн жұмсалды, деп бағаланып отыр. Pounds. жамбас бетбұрыс (ең жиі остеопороз) бар науқастарды ғана төрттен толығымен қалпына көптеген мәңгі аурухана төсек қойылатын қадалатын отыр.
Сур. 15.22 жасына жүйке импульсінің жылдамдығы шамалы, бірақ тұрақты төмендеуі бар екенін көрсетеді. Мүмкін себептерінің бірі медиатор синтезі бұзу болып табылады.
15.7.2. Тірек-қимыл жүйесінің өзгерістер
Тірек-қимыл аппараты немесе тірек-қимыл, адам қаңқасы жүйесі (сүйек, буын, байламы), бұлшық және сіңір кіреді. Тірек-қимыл жүйесінің жасқа байланысты кейбір өзгерістер коллаген талшықтарының, тірек және дәнекер ұлпасының негізгі компоненттерінің бірі трансформация арқылы түсіндіруге болады. Сіңір толықтай дерлік коллаген тұрады. Оның шағын, бірақ толық (ескі жануарлар ет қатаң болып табылады, сондықтан) коллаген ауыстырылады Бұлшықет талшығының жасына бұлшық. органның қартаю Сами коллаген талшықтары, тым, құрылымын өзгерте - қалың болу және ақуыз молекулаларының арасындағы кросс-сілтемелер санының өсіп, олардың серпімділік жоғалтады. Нәтижесінде, ол секілді сүйек олар енгізілген онда тіндердің, нәзік арттырады.
Сүйек өзгерістері
Сүйектер кем берік және серпімді болып, жасына жұқа айналды. Бұл ішінара сүйек кальций кейін шамамен 35 жыл vymyva¬nie сүйек оның тұндыру артық қарқынды екенін түсіндіріледі. Бұл барлық ортақ, бірақ кейбір адамдар, әсіресе күшті білдірді және остеопороз-VAI деп аталатын ауру әкеледі қойды.
Остеопороз бүкіл онтогенезі, бірақ әсіресе хип сүйек, білегін және омыртқасына әсер етеді. (Мысалы, көшеде күзде сияқты) Тіпті жұмсақ соққы сынумен әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, деп аталатын омыртқа қысу сынуы жағдайында тіпті сыртқы әсерлерден болмаған туындауы мүмкін - органның өз салмағы бойынша құрылған жүктеме нәтижесінде. залал Мұндай, сондай-ақ байланысты олар ескі адам «төмен өседі», және оның дұрыс отыру (артқы атқарғандары қалыптасу) нашарлайды деп себеп болып серпімділік жоғалтуға шеміршек омыртқааралық дискілердің қисықтық теңестіру. Остеопороз егде әйелдер, әсіресе ортақ болып табылады: 60 жыл өткеннен кейін, ол кем төрт рет кездеседі ерлер әрбір төртінші зардап шегеді. факт менопауза (менструацияның жасы тоқтату) бұрын қолдау сүйек беріктігін эстрогены, содан кейін дененің деңгейі төмендейді, бұл. Эстрогены Антагонисты (қарама-қарсы әсері бар агенттер) қалқанша маңы гормон немесе қандағы кальций концентрациясының көтерілуін ынталандырады қалқанша маңы гормон болып табылады. Бұл осылайша әйелдердің жыныстық гормоны тапшылығы олардың беріктігін, т төмендеуіне әкеледі, салдарынан сүйектерден кальцийді «соғатын» болып табылады. E. егде әйелдердің сынған ықтималдығы (сур. 15.24) арттырады.
Остеопороз алдын алу үшін менопауза кейін көптеген әйелдер гормонозаместительной терапия ұсынылады. ауызша (басын қайтару) немесе тері имплантанттар түрінде - Олар oestrogens басқарылады. Бұл ерлер үшін тән деңгейге дейін остеопороз ықтималдығын азайтады. Ол эстроген пайдалану тамырішілік ұю қаупін арттырады, алайда, бұл түсінікті болуы тиіс, бірақ ол екеуі прогестерон қабылдау арқылы азайтуға болады. кальций мен тұрақты спортпен бай теңдестірілген диеталар көмектесе сүйек беріктігін қамтамасыз ету үшін. темекі шегу және ауыз спиртпен остеопороз қаупі артады.
Бұл ауру медициналық сақтандыру үшін елеулі мәселе болып табылады. Ол остеопороз нәтижесінде дамыған сынықты адамдардың емдеу үшін Ұлыбританияда жыл сайын 640 млн жұмсалды, деп бағаланып отыр. Pounds. жамбас бетбұрыс (ең жиі остеопороз) бар науқастарды ғана төрттен толығымен қалпына көптеген мәңгі аурухана төсек қойылатын қадалатын отыр.
15.24 сурет. Растрлық электрондық микроскоп түсірілген фотосуретті. Остеопороз жақсы көрінетін нәзік және кеуекті құрылымы сынған жамбас бөлігі болып табылады. Қара нүктелер сүйек беріктігін төмендеуіне әкелетін, минералды тұздар реабсорбция орындарына сәйкес келеді.
Буын және остеоартриттің өзгерістері
Дене салмағын (әсіресе жамбас және тізе) көтергіш жасына, ауыр өзгерту буындар, сонымен қатар басқа да барлық қаттылығы және ауыр болуға бейім.
Дене салмағын (әсіресе жамбас және тізе) көтергіш жасына, ауыр өзгерту буындар, сонымен қатар басқа да барлық қаттылығы және ауыр болуға бейім.
15.25 сурет. Ер адамның сол жақ тізесіндегі остеоартроздың ауыр жағдайы. Суретте ісіну және зардап шеккен тізенің деформациясы айқын көрінген.
Артикуляция орындарына сүйек беттерін қамтитын қартаю шеміршектің процесінде, ол бірте-бірте жойылды. озық жағдайларда ол толығымен жоғалады және буындардағы сүйек ғана бір-біріне қарсы сүрту бастайды. олар тозады, бірақ сол уақытта қосымша стресс бастан мөрі мен өсу беттерді нашарлауына жауап кезде. Нәтижесінде буындардың қозғалыс, шығын және ауыр айналды. Осының бәрі остеоартриттер деп аталатын, бірақ соңғы жылдары мерзімді остеоартриттер осы ауру сипаттау үшін қолданылады (сур. 15.25), дәстүр бойынша «-um» соңы бұл жағдайда байқалады емес, қабынуды, көрсетеді, өйткені.
ревматоидты артрит - қарт, әсер Тағы дегенеративті бірлескен ауру. Оның аутоиммундық табиғаты, адамның иммундық жүйесі өз тіндерін шабуыл жасайды. зардап шеккен шабуыл кезінде буындардың ыстық және ісінген айналды - бұл типтік қабыну жауап болып табылады.
Бұлшық өзгерістері
жасына, бұлшық ет талшықтары біртіндеп дәнекер тінінің бай коллаген талшықтарының ауыстырылады. Нәтижесінде, бұлшық әлсіретуге, деп аталатын арық дене салмағының азаяды. Миокардтың жылдан бастап - сондай-ақ бұлшық әлсіретеді.
15.7.3. Жүрек-қан тамырлары жүйесінің өзгерістері
Сур. 15.22 жасы, жүректің шығыс, т азая көрсетілген. E. 1 минут жүрегі бір сорып қан көлемі. 30-ден 80 жыл, жалғыз бұл көрсеткіш шамамен 30% -ға төмендейді. жаттығулар кезінде Тіпті одан да көп айырмашылықтар. Бұл организмнің барлық жүйелері жұмысының көрініс табады.
Осы құлдырау ең жиі себебі - атеросклероз (бөлім 15.5.1.). Атеросклероз, қатаң айтқанда, қартаю сөзсіз серіктері тиесілі емес, дегенмен, көптеген жылдар бойы дамып, ол қарт өте жалпы болып табылады. жасына олардың жиілету салдарынан артериялардың қабырғалары «қататын» серпімділігін және төмендеді. барлық осы процестердің нәтижесінде қарт әдетте артты қан қысымы (гипертония) қаласында, ыдыстар көп сынғыш айналады (ішкі қан ұрындыруы) және қаупін арттырады, бар тромбоз (Sec. 15.5.1). Әрине, осы жас тобындағы науқастардың әсіресе сезімтал инсульт болып табылады.
15.7.4. Тыныс алу жүйесінің өзгерістері
Қартаюға кеуде тыныс қозғалыстарының жылдамдығы мен шамасына азайтады бұлшық өкпе ұлпасының және әлсіреу серпімділік біртіндеп жоғалтуға, жүреді. Суретте көрсетілгендей Осы және басқа да дегенеративті өзгерістер өмірлік сыйымдылығы және максималды желдету (газ алмасу минут) төмендеуіне әкеледі. 15.22. Нәтижесінде, қарқындылығы сияқты физикалық жұмыс ретінде жабдықтау оттегімен ұлпаны және, дене әр түрлі функцияларын орындау үшін уақыт бірлігіне жұмсалған болады энергиясын, демек, сомасын, құлайды.
15.8. Респираторлық және генетикалық аурулар
Тыныс алу мүшелерінің аурулары (астма, эмфизема, бронхит, өкпе рагы және шылым шегу әсерлер) 9 бөлімде, генетикалық бұзылыстар 25 бөлімдерде талқыланады.
ревматоидты артрит - қарт, әсер Тағы дегенеративті бірлескен ауру. Оның аутоиммундық табиғаты, адамның иммундық жүйесі өз тіндерін шабуыл жасайды. зардап шеккен шабуыл кезінде буындардың ыстық және ісінген айналды - бұл типтік қабыну жауап болып табылады.
Бұлшық өзгерістері
жасына, бұлшық ет талшықтары біртіндеп дәнекер тінінің бай коллаген талшықтарының ауыстырылады. Нәтижесінде, бұлшық әлсіретуге, деп аталатын арық дене салмағының азаяды. Миокардтың жылдан бастап - сондай-ақ бұлшық әлсіретеді.
15.7.3. Жүрек-қан тамырлары жүйесінің өзгерістері
Сур. 15.22 жасы, жүректің шығыс, т азая көрсетілген. E. 1 минут жүрегі бір сорып қан көлемі. 30-ден 80 жыл, жалғыз бұл көрсеткіш шамамен 30% -ға төмендейді. жаттығулар кезінде Тіпті одан да көп айырмашылықтар. Бұл организмнің барлық жүйелері жұмысының көрініс табады.
Осы құлдырау ең жиі себебі - атеросклероз (бөлім 15.5.1.). Атеросклероз, қатаң айтқанда, қартаю сөзсіз серіктері тиесілі емес, дегенмен, көптеген жылдар бойы дамып, ол қарт өте жалпы болып табылады. жасына олардың жиілету салдарынан артериялардың қабырғалары «қататын» серпімділігін және төмендеді. барлық осы процестердің нәтижесінде қарт әдетте артты қан қысымы (гипертония) қаласында, ыдыстар көп сынғыш айналады (ішкі қан ұрындыруы) және қаупін арттырады, бар тромбоз (Sec. 15.5.1). Әрине, осы жас тобындағы науқастардың әсіресе сезімтал инсульт болып табылады.
15.7.4. Тыныс алу жүйесінің өзгерістері
Қартаюға кеуде тыныс қозғалыстарының жылдамдығы мен шамасына азайтады бұлшық өкпе ұлпасының және әлсіреу серпімділік біртіндеп жоғалтуға, жүреді. Суретте көрсетілгендей Осы және басқа да дегенеративті өзгерістер өмірлік сыйымдылығы және максималды желдету (газ алмасу минут) төмендеуіне әкеледі. 15.22. Нәтижесінде, қарқындылығы сияқты физикалық жұмыс ретінде жабдықтау оттегімен ұлпаны және, дене әр түрлі функцияларын орындау үшін уақыт бірлігіне жұмсалған болады энергиясын, демек, сомасын, құлайды.
15.8. Респираторлық және генетикалық аурулар
Тыныс алу мүшелерінің аурулары (астма, эмфизема, бронхит, өкпе рагы және шылым шегу әсерлер) 9 бөлімде, генетикалық бұзылыстар 25 бөлімдерде талқыланады.
Тірі ағзалардың химиялық компоненттері
3.1.Биохимияға кіріспе
Тірі организмдердің химиялық зерттеуі, яғни биохимиясы, ХХ ғасырдың биологиясының жалпы қарқынды дамуымен тығыз байланысты. Биохимия мағынасын басқа сөзбен айтқанда, биологиялық жүйесін түсінудің физиологиясы іргелі түсінігін қамтамасыз етеді. Бұл, өз кезегінде медицина, ауыл шаруашылығында, соның ішінде нан-тоқаш өнімдерін шығаруда ауқымды пайдаланылады. Әйтеуір барлық, яғни, азық-түлік және тамақтану азық-түлік қайта өңдеу және сақтау ғылым диетологиямен байланысты. Биохимия және осындай гендік инженерия және биотехнология генетикалық ауруларды зерттеуге молекулярлық тәсіл енгізіпт биологияға байланысты перспективалы жаңа бағыттарын әкеліп пайда тигізіп отыр. Биология, сондай-ақ биохимия маңызды біріктіруші рөл атқарады. Биохимиялық деңгейде микроағзаларды қарастырғанда олардың ұқсастығы көп, олардың арасындағы айырмашылық жоқ.
3.1.1. Тірі ағзалардағы элементтер
Жер қыртысында 100-ге жуық химиялық элементтер табылған, бірақ тек 16сы олардың өмірі үшін маңызды болып табылады. сутегі, көміртегі, оттегі және азот төрт элемент ең көп таралған. Олардың массасы барлық тірі организмдер құрайтын атомдар санының 90 %құрайды. Алайда, оттегі, кремний, алюминий және натрий таралуы жағынан алғашқы төрт орындарда. Сутегі, оттегі, азот және көміртегі биологиялық маңызы негізінен алғашқы төрт орында, сондай-ақ сол валенттілігі басқа элементтерге қарағанда күштірек, ковалентті байланыстарды қалыптастыру олардың қабілетімен байланысты. 1-қосымша, «ковалентті байланысты» түсіндіре отырып химия негіздерін таныстырады.
Көміртек Мағынасы
Жер бетінде кейде өмірдің негізі көміртек дейді. Бұл элемент барлық органикалық молекулаларда кездеседі.Сол себепті яғни органикалық заттардың негізі болғандықтан өмірдің негізі дейді. Көміртек химиялық компоненттерінің синтезі үшін ешқандай арнайы талап етпейді оны «өмірлік күш» деп тануды ғалымдар ойлап тапты. Теориялық тұрғыда, қазіргі уақытта бейорганикалық бастапқы материалдар синтезделген, дайын, тіпті ДНҚ, генетикалық материал, және, осылайша, қазірдің өзінде өмір «жасауға» дайын.
Көміртегі формалары элементтерімен күшті ковалентті байланыстар -төрт ковалентті байланыстарды қалыптастырады; эмпирикалық формуласын CH4 деп аламыз , Қарапайым мысал метан - оның валенттілігі 4- тең. Метан құрылымдық формуласы 3.1. суретте көрсетілген. Сонымен қатар 3.1 құрылымдық формулаларын жазуға арналған ережеле бар. Құрылымдық формулалар жиі назар аударылатын ең маңызды химиялық топтарға шоғырланған оңайлатылған нысанда бейнелейді. 3.2 суретте қарапайым мысал ретінде этан (сірке қышқылы) формуласын көреміз. сірке қышқылы эмпирикалық формуласы CH3COON көрінеді. Ол сондай-ақ C2H4O2 ретінде жазылған болуы мүмкін, бірақ ол молекуласы осы топтардың салыстырмалы позициялар туралы түсінік береді, өйткені бірінші нұсқа, қолайлы болып табылады. Атап айтқанда, ол молекулалардың қасиеттерін анықтайды.
Тірі организмдердің химиялық зерттеуі, яғни биохимиясы, ХХ ғасырдың биологиясының жалпы қарқынды дамуымен тығыз байланысты. Биохимия мағынасын басқа сөзбен айтқанда, биологиялық жүйесін түсінудің физиологиясы іргелі түсінігін қамтамасыз етеді. Бұл, өз кезегінде медицина, ауыл шаруашылығында, соның ішінде нан-тоқаш өнімдерін шығаруда ауқымды пайдаланылады. Әйтеуір барлық, яғни, азық-түлік және тамақтану азық-түлік қайта өңдеу және сақтау ғылым диетологиямен байланысты. Биохимия және осындай гендік инженерия және биотехнология генетикалық ауруларды зерттеуге молекулярлық тәсіл енгізіпт биологияға байланысты перспективалы жаңа бағыттарын әкеліп пайда тигізіп отыр. Биология, сондай-ақ биохимия маңызды біріктіруші рөл атқарады. Биохимиялық деңгейде микроағзаларды қарастырғанда олардың ұқсастығы көп, олардың арасындағы айырмашылық жоқ.
3.1.1. Тірі ағзалардағы элементтер
Жер қыртысында 100-ге жуық химиялық элементтер табылған, бірақ тек 16сы олардың өмірі үшін маңызды болып табылады. сутегі, көміртегі, оттегі және азот төрт элемент ең көп таралған. Олардың массасы барлық тірі организмдер құрайтын атомдар санының 90 %құрайды. Алайда, оттегі, кремний, алюминий және натрий таралуы жағынан алғашқы төрт орындарда. Сутегі, оттегі, азот және көміртегі биологиялық маңызы негізінен алғашқы төрт орында, сондай-ақ сол валенттілігі басқа элементтерге қарағанда күштірек, ковалентті байланыстарды қалыптастыру олардың қабілетімен байланысты. 1-қосымша, «ковалентті байланысты» түсіндіре отырып химия негіздерін таныстырады.
Көміртек Мағынасы
Жер бетінде кейде өмірдің негізі көміртек дейді. Бұл элемент барлық органикалық молекулаларда кездеседі.Сол себепті яғни органикалық заттардың негізі болғандықтан өмірдің негізі дейді. Көміртек химиялық компоненттерінің синтезі үшін ешқандай арнайы талап етпейді оны «өмірлік күш» деп тануды ғалымдар ойлап тапты. Теориялық тұрғыда, қазіргі уақытта бейорганикалық бастапқы материалдар синтезделген, дайын, тіпті ДНҚ, генетикалық материал, және, осылайша, қазірдің өзінде өмір «жасауға» дайын.
Көміртегі формалары элементтерімен күшті ковалентті байланыстар -төрт ковалентті байланыстарды қалыптастырады; эмпирикалық формуласын CH4 деп аламыз , Қарапайым мысал метан - оның валенттілігі 4- тең. Метан құрылымдық формуласы 3.1. суретте көрсетілген. Сонымен қатар 3.1 құрылымдық формулаларын жазуға арналған ережеле бар. Құрылымдық формулалар жиі назар аударылатын ең маңызды химиялық топтарға шоғырланған оңайлатылған нысанда бейнелейді. 3.2 суретте қарапайым мысал ретінде этан (сірке қышқылы) формуласын көреміз. сірке қышқылы эмпирикалық формуласы CH3COON көрінеді. Ол сондай-ақ C2H4O2 ретінде жазылған болуы мүмкін, бірақ ол молекуласы осы топтардың салыстырмалы позициялар туралы түсінік береді, өйткені бірінші нұсқа, қолайлы болып табылады. Атап айтқанда, ол молекулалардың қасиеттерін анықтайды.
3.1. сурет. Метан молекуласының (қарапайым органикалық молекулалардың бірі) құрылымы. А құрылымдық формуласын. Көміртегі атомдары бір-бірімен немесе ковалентті байланыстары атомдары басқа элементтермен қосылған. Әрбір көміртегі атомы төрт ковалентті облигацияларды қалыптастыру қабілетті болып табылады. B және C екі жолы молекулалардың кеңістіктік модельдер бейнесі болып табылады. Өзектер мен шарлар топ-модель көміртек облигациялар төрт қырлы келісім идеясын береді; төмен атомдары бір-біріне өте жақын, шындығында орналасқан екенін көрсетеді.
3.1-ге қосымша. Құрылымдық формулаларын жазу әдістері
Құрылымдық формулаларды жиі ең маңызды химиялық топтарға баса назар мекен оңайлатылған түрінде бейнелейді. қарапайым мысалы ретінде күріш. 3.2 формуласы ethanoic (сірке қышқылы). Жеңілдетілген оның суретте барлық көміртегі атомдары барлық тікелей байланысты сутегі атомдары жойылған. сірке қышқылы эмпирикалық формуласы СНзСООН беріледі. Ол сондай-ақ С2Н4О2 ретінде жазуға болады, бірақ ол молекуласының осы топтардың салыстырмалы позициясын түсінік береді, өйткені бұрынғы қолайлы болып табылады. Атап айтқанда, ол молекулалардың қасиеттерін анықтайды.
Құрылымдық формулаларды жиі ең маңызды химиялық топтарға баса назар мекен оңайлатылған түрінде бейнелейді. қарапайым мысалы ретінде күріш. 3.2 формуласы ethanoic (сірке қышқылы). Жеңілдетілген оның суретте барлық көміртегі атомдары барлық тікелей байланысты сутегі атомдары жойылған. сірке қышқылы эмпирикалық формуласы СНзСООН беріледі. Ол сондай-ақ С2Н4О2 ретінде жазуға болады, бірақ ол молекуласының осы топтардың салыстырмалы позициясын түсінік береді, өйткені бұрынғы қолайлы болып табылады. Атап айтқанда, ол молекулалардың қасиеттерін анықтайды.
3.2. сурет. CH3COOH этанол қышқылының құрылымдық формуласының екі түрлі жазылуы
3.1. Тармағын таңдаңыз оқылған негізінде эмпирикалық және құрылымдық формулалар арасындағы айырмашылық қандай болып табылады.
Суретте көрсетілгендей маңыздылығы, тізбегін немесе сақина қалыптастыру үшін бір-бірімен көміртегі атомдарының қабілеті анықталады. 3.3. Бұл тізбек және сақина қаңқасы органикалық молекулалардың, яғни. Е. А тірі қаңқасы болып табылады. өзара байланысты көміртек атомдары бар ковалентті облигациялар, жоғары беріктігі бар, өйткені олар өте тұрақты болып табылады. басқа да элементтер (тобы деп аталады) атомдарының атомдары немесе топтар белгілі бір қалыпта көміртек қаңқасының бекітілуі мүмкін. Ең көп таралған топтар кестеде келтірілген. 3.2. Олардың әрқайсысы өз ерекше қасиеттері сипатталады. карбоксил тобынан, -COOH, ол, мысалы, майлы қышқылы және амин қышқылдарының сипатына байланысты.
Кестеде оңайлатылған жазу формулаларын Ескерту. 3.2. Осылайша, тобы, сондай-ақ -CHO ретінде жазуға болады.
Кестеде оңайлатылған жазу формулаларын Ескерту. 3.2. Осылайша, тобы, сондай-ақ -CHO ретінде жазуға болады.
3.3. сурет. Тізбекті (А) және сақина (B), C-C облигациялар қалыптастыру арқылы көміртек атомдары салынған.
3.3. суретте октанды құрылымдық формулалар (А) және бензол (B) ұсынды. Қосымшада 3.1 баяндалған ережелерге басшылыққа осы қосылыстардың оңайлатылған белгілерді, ұсынамыз (қараңыз. Сур. 3.2).
Бірнеше облигациялар. Кесте бастап. 3.2 және сурет. 3.3 бірнеше облигациялар қалыптастыру қабілетті екенін көміртек атомдары көрсетеді. Мұндай олар арасындағы байланыстарды қалыптастыру, сондай-ақ оттегі және азот:
3.3. суретте октанды құрылымдық формулалар (А) және бензол (B) ұсынды. Қосымшада 3.1 баяндалған ережелерге басшылыққа осы қосылыстардың оңайлатылған белгілерді, ұсынамыз (қараңыз. Сур. 3.2).
Бірнеше облигациялар. Кесте бастап. 3.2 және сурет. 3.3 бірнеше облигациялар қалыптастыру қабілетті екенін көміртек атомдары көрсетеді. Мұндай олар арасындағы байланыстарды қалыптастыру, сондай-ақ оттегі және азот:
3.2. кесте. Кейбір химиялық топтар, көп кездесетін органикалық қосылыстар.
Қанықпаған деп аталатын қос немесе үш бар қосылыстар. Қаныққан құрама ғана қарапайым (бір) көміртек-көміртекті облигациялар бар.
3.4. сурет. Биомолекуланың «құрылыс блоктары».
3.5 сурет. Су молекулаларының арасында сутектік байланыстыратын. Сутегі арқылы байланыстырылған екі су молекулалары. 6+ - өте кішкентай оң заряд; 8 - өте шағын теріс заряд. B. сутегі облигациялар бірге өткізді су молекулаларының желісі. Мұндай құрылымдар үздіксіз бұзып және сұйық күйде бола суда қайта пайда, қалыптасады.
Судың маңызы
Сусыз біздің планетада ешкім өмір сүре алмас еді. Біріншіден ол тірі жасушаныңі негізі болып табылады. Екіншіден ол көптеген организм үшін өмір сүру ортасы. Сондықтан физикалық және химиялық қасиеттеріне көп тоқталамыз.
Ерекше және шағын су молекулаларының мөлшеріне, олардың өрістеріне және қосылған қабілеті негізінен қасиеттерімен сутегі байланыстар арқылы бір-бірімен қосылған. Су молекуласы оң зарядтан және теріс зарядтан тұрады. Бұл молекуласы диполь деп аталады. Оттек молекуласы оттек молекуласына қарағанда күштірек сондықтан сутек молекуласы тебіледі. Су құрамында оттек молекуласы теріс зарядты ал сутек молекуласы оң. Нәтижесінде, әлсіз және күшті электрондар бір біріне тартылады және сырт көзге желімденіп тұрған секілді болады.
Бұл иондық немесе ковалентті байланыстарға қарағанда айтарлықтай әлсіз байланыс-сутегі байланыс деп аталады. Сутектіек байланыстар үнемі бұзылып және қайттан жинақталып отырады(сур. 3.5, б). Бұл әлсіз байланыстардың жиынтық әсері су көптеген ерекше физикалық қасиеттерін туғызады. Су осы ерекшелігі ескере отырып, біз қазір биологиялық тұрғысынан маңызды болып табылады.
Су биологиялық маңызы
Еріткіш ретінде су. Су - Полярлық заттар үшін тамаша еріткіш.Сумен иондық байланыс байланысады тұз сиакты сонымен қатар қант секілді иондық емес байланыс та жатады аздаған гидроксил топтары бар.Зат еріген кезде ион және полярлы топқа ыдырайды.. Ерітіндіде ажыраған ион және полярлы топтар еркін жүзуге мүмкіндік алады . Осы себептен химиялық реакцияның улкен бөлігі жасушада су ерітіндісінде тамшылайды. Полярлы емес заттаро мысалы липидтер сумен тебіседі, оның қатысуымен олар бір біріне тартылады яғни полярлы емес топтар гидрофобтар деп аталады. Мұндай гидрофобты өзара мембранасын қалыптастыруда және көптеген белок молекулаларының үш өлшемді құрылымдарды, нуклеин қышқылдары және басқа да ұялы компоненттерін анықтауда маңызды рөл атқарады. Жылу сыйымдылығы жоғары. Су Нақты жылу жылу сомасы 1 ° C. Су 1 кг температурасын жоғары арттыру жылу қабілеті бар. Бұл жылу энергиясын айтарлықтай ұлғаюы, оның температурасы ғана салыстырмалы түрде шағын ұлғаюына әкеледі дегенді білдіреді. Бұл энергия едәуір бөлігі су молекулаларының, тұтқырлығын шектеу сутегі байланысты бұзуға тұтынылатын фактісі түсіндірді.
Су сыйымдылығы үлкен температура өзгерістер кездесуін азайтады. Биохимиялық процестер тұрақты жылдамдықпен байланысып төмен температуралық диапазонда орын алып, температураның күрт ауытқулары осы процестерді бұзады. Су көптеген жасушалар мен ағзалардың, мекендеу ортасы үшін пайдаланылады, оларға өте елеулі тұрақты жағдай береді.
Булану жоғары жылу булану жасырын жылу бу айналады сұйық молекулалық бірлігі күштерді жеңу үшін оның сұйықтық хабарлануы тиіс. жылу энергиясын сомасының көрсеткіші болып табылады Су булану энергиясы айтарлықтай көлем талап етеді. Бұл оның молекулаларының арасында сутектік байланыс болуымен байланысты. Мұндай шағын молекулалар бар зат - ерекше жоғары Себебі дәл осы судың қайнау нүктесі.
Энергияны қоршаған ортадан ала отырып қажетті су молекулалары булану береді. Осылайша, булану болады кейін салқындау. Бұл құбылыс сүтқоректілердің терлеу немесе ентігу кезінде, сондай-ақ кейбір бауырымен жорғалаушы (мысалы қолтырауын) жануарлардың ашық күн астында отырған кезінде пайдаланылады; Жылу көп мөлщерде су жоғалтса да оны қайтарады яғни булану сусыздандыруға әкеп соқтырмайды. Балқу жоғары жылу. Мысалы- мұзды қатты балқыту үшін энергияны немесе жылуды көп мөлшерде керек етеді. Кері мағынасы да дұрыс: суды қатыру үшін де темпереатураның белгілі бір мөлшерін алуымыз керек.
Қату кезінде су тығыздығы плюс 4 градустан ноль градусқа дейін түседі. Сондықтан мұз суға қарағанда жеңіл. Су –қатты затқа қарағанда салмағы көп жалғыз сұйық зат.
Мұз суға өзгермелі болғандықтан, ол бірінші тек төменгі қабаттарда содан кейін бетінде қалыптасады. Мұз суда тұратын организмдер үшін өмір сүруге мүмкіндігін арттыратын көрпе, сондай-ақ су бағанын қамтиды. Бұл суық климат және суық мезгілінде, ол Мұз дәуірінің кезінде маңызды рөл ойнады. Су реагент ретінде. Су биологиялық маңызы, ол маңызды метаболиттердің бірін ұсынады. Су фотосинтез сутегі көзі (7.6) ретінде пайдаланылатын, сондай-ақ гидролиз реакциясына қатысады.
Су ерекшеліктерін биологиялық тұрғысынан ескере кейбір маңызды жақтары 3.3 кестеде көрсетілген..
Барлық организмдер
Құрылымы (су жасушалар 70-95% жоғары) қамтамасыз етеді
Организмдердің мекендейтін ұрықтандыру тұқым, гаметалар және су организмдердің дернәсілі кезеңдерін бөлу, сондай-ақ мұндай кокос сияқты кейбір жердегі өсімдіктердің тұқымын қамтамасыз етеді орын алған құралы ретінде қызмет етеді, сондай-ақ әрекет гидролиз қызмет көрсететін тарату үшін еріткіш орта ретінде қызмет етеді. Көп нәрсені анықтауға әсер етеді осмос және Серпімділік: т.б. өсуі (ұяшық өлшемі өсуі), құрылымын қамтамасыз ету, устьица механизмі,
Фотосинтезге қатысады
Транспирация тасымалдайды бейорганикалық иондар және органикалық молекулаларды дамытады.
Тұқым тасымалдайды. Қалыптастыруға әсері зор.
Жануарлар
Ол қан, лимфа және зәр шығару жүйелері арқылы заттарды тасымалдайды.
Осморегуляция анықтау
Дене салқындатуға көмектеседі
Сусыз біздің планетада ешкім өмір сүре алмас еді. Біріншіден ол тірі жасушаныңі негізі болып табылады. Екіншіден ол көптеген организм үшін өмір сүру ортасы. Сондықтан физикалық және химиялық қасиеттеріне көп тоқталамыз.
Ерекше және шағын су молекулаларының мөлшеріне, олардың өрістеріне және қосылған қабілеті негізінен қасиеттерімен сутегі байланыстар арқылы бір-бірімен қосылған. Су молекуласы оң зарядтан және теріс зарядтан тұрады. Бұл молекуласы диполь деп аталады. Оттек молекуласы оттек молекуласына қарағанда күштірек сондықтан сутек молекуласы тебіледі. Су құрамында оттек молекуласы теріс зарядты ал сутек молекуласы оң. Нәтижесінде, әлсіз және күшті электрондар бір біріне тартылады және сырт көзге желімденіп тұрған секілді болады.
Бұл иондық немесе ковалентті байланыстарға қарағанда айтарлықтай әлсіз байланыс-сутегі байланыс деп аталады. Сутектіек байланыстар үнемі бұзылып және қайттан жинақталып отырады(сур. 3.5, б). Бұл әлсіз байланыстардың жиынтық әсері су көптеген ерекше физикалық қасиеттерін туғызады. Су осы ерекшелігі ескере отырып, біз қазір биологиялық тұрғысынан маңызды болып табылады.
Су биологиялық маңызы
Еріткіш ретінде су. Су - Полярлық заттар үшін тамаша еріткіш.Сумен иондық байланыс байланысады тұз сиакты сонымен қатар қант секілді иондық емес байланыс та жатады аздаған гидроксил топтары бар.Зат еріген кезде ион және полярлы топқа ыдырайды.. Ерітіндіде ажыраған ион және полярлы топтар еркін жүзуге мүмкіндік алады . Осы себептен химиялық реакцияның улкен бөлігі жасушада су ерітіндісінде тамшылайды. Полярлы емес заттаро мысалы липидтер сумен тебіседі, оның қатысуымен олар бір біріне тартылады яғни полярлы емес топтар гидрофобтар деп аталады. Мұндай гидрофобты өзара мембранасын қалыптастыруда және көптеген белок молекулаларының үш өлшемді құрылымдарды, нуклеин қышқылдары және басқа да ұялы компоненттерін анықтауда маңызды рөл атқарады. Жылу сыйымдылығы жоғары. Су Нақты жылу жылу сомасы 1 ° C. Су 1 кг температурасын жоғары арттыру жылу қабілеті бар. Бұл жылу энергиясын айтарлықтай ұлғаюы, оның температурасы ғана салыстырмалы түрде шағын ұлғаюына әкеледі дегенді білдіреді. Бұл энергия едәуір бөлігі су молекулаларының, тұтқырлығын шектеу сутегі байланысты бұзуға тұтынылатын фактісі түсіндірді.
Су сыйымдылығы үлкен температура өзгерістер кездесуін азайтады. Биохимиялық процестер тұрақты жылдамдықпен байланысып төмен температуралық диапазонда орын алып, температураның күрт ауытқулары осы процестерді бұзады. Су көптеген жасушалар мен ағзалардың, мекендеу ортасы үшін пайдаланылады, оларға өте елеулі тұрақты жағдай береді.
Булану жоғары жылу булану жасырын жылу бу айналады сұйық молекулалық бірлігі күштерді жеңу үшін оның сұйықтық хабарлануы тиіс. жылу энергиясын сомасының көрсеткіші болып табылады Су булану энергиясы айтарлықтай көлем талап етеді. Бұл оның молекулаларының арасында сутектік байланыс болуымен байланысты. Мұндай шағын молекулалар бар зат - ерекше жоғары Себебі дәл осы судың қайнау нүктесі.
Энергияны қоршаған ортадан ала отырып қажетті су молекулалары булану береді. Осылайша, булану болады кейін салқындау. Бұл құбылыс сүтқоректілердің терлеу немесе ентігу кезінде, сондай-ақ кейбір бауырымен жорғалаушы (мысалы қолтырауын) жануарлардың ашық күн астында отырған кезінде пайдаланылады; Жылу көп мөлщерде су жоғалтса да оны қайтарады яғни булану сусыздандыруға әкеп соқтырмайды. Балқу жоғары жылу. Мысалы- мұзды қатты балқыту үшін энергияны немесе жылуды көп мөлшерде керек етеді. Кері мағынасы да дұрыс: суды қатыру үшін де темпереатураның белгілі бір мөлшерін алуымыз керек.
Қату кезінде су тығыздығы плюс 4 градустан ноль градусқа дейін түседі. Сондықтан мұз суға қарағанда жеңіл. Су –қатты затқа қарағанда салмағы көп жалғыз сұйық зат.
Мұз суға өзгермелі болғандықтан, ол бірінші тек төменгі қабаттарда содан кейін бетінде қалыптасады. Мұз суда тұратын организмдер үшін өмір сүруге мүмкіндігін арттыратын көрпе, сондай-ақ су бағанын қамтиды. Бұл суық климат және суық мезгілінде, ол Мұз дәуірінің кезінде маңызды рөл ойнады. Су реагент ретінде. Су биологиялық маңызы, ол маңызды метаболиттердің бірін ұсынады. Су фотосинтез сутегі көзі (7.6) ретінде пайдаланылатын, сондай-ақ гидролиз реакциясына қатысады.
Су ерекшеліктерін биологиялық тұрғысынан ескере кейбір маңызды жақтары 3.3 кестеде көрсетілген..
Барлық организмдер
Құрылымы (су жасушалар 70-95% жоғары) қамтамасыз етеді
Организмдердің мекендейтін ұрықтандыру тұқым, гаметалар және су организмдердің дернәсілі кезеңдерін бөлу, сондай-ақ мұндай кокос сияқты кейбір жердегі өсімдіктердің тұқымын қамтамасыз етеді орын алған құралы ретінде қызмет етеді, сондай-ақ әрекет гидролиз қызмет көрсететін тарату үшін еріткіш орта ретінде қызмет етеді. Көп нәрсені анықтауға әсер етеді осмос және Серпімділік: т.б. өсуі (ұяшық өлшемі өсуі), құрылымын қамтамасыз ету, устьица механизмі,
Фотосинтезге қатысады
Транспирация тасымалдайды бейорганикалық иондар және органикалық молекулаларды дамытады.
Тұқым тасымалдайды. Қалыптастыруға әсері зор.
Жануарлар
Ол қан, лимфа және зәр шығару жүйелері арқылы заттарды тасымалдайды.
Осморегуляция анықтау
Дене салқындатуға көмектеседі
3.1.3. Макромолекулалар
Қарапайым органикалық молекулалар үлкен макромолекулаларды синтездеу үшін бастапқы материалдар ретінде қызмет етеді. Макромолекула көптеген қайталанатын бірліктерден құралған үлкен молекула болып табылады.Осы қалыппен құралған молекулалар полимерлер деп аталса, осы полимерлер құрайтын молекула мономерлер деп аталады. Процесс кезінде жеке бірліктердің бір бірімен қосылу нәтижесінде судың жойылуы орын алады. . Енді керісінше полимерлердің ыдырауы гидролиздену процессі арұылы жүреді. Тірі ағзада макромолекуланың үш типі бар:полисахарид нуклейн қышқылы ақуыз. Маномерлері моносахарид аминқышқылдары нуклеотид. Макромолкулалар жасушаның құрғақ массасының 90 процентн алады. Полисахаридтер қосымша қорек көзінде тұрады және құрылымдық функцияда ал белоктар мен нуклейн қышқылы ақпараттық молекула ретінде болады. Бул белоктар мен нуклейн қышқылы үшін маномерлердің буындарының жүйеленуі маңызды және ол полисахаридтерге қарағанда өте қатты өзгертеді. Біз бұл бөлімде макромолекулалардың үш типін жіне суббірліктерге коптеп токталамыз.Және липидтерді де коса карастырамыз ол да қарапайым молекулалардан құралған. 3.2. Көмірсулар
3,2 Көмірсулар х және у әр түрлі мәндер болуы мүмкін формуласы СНО, көміртегі, сутегі және оттегі тұратын заттар болып табылады. Атауы «көмірсулар» сутегі және оттегі су молекуласының (оттегі атомы бір екі сутегі атомдары) сияқты. Барлық көмірсулар - олардың молекулаларының немесе альдегидтер немесе кетондар, және одан да көп гидроксил топтары әрқашан бар. Альдегид, гидроксил және кето - көмірсулар химиялық қасиеттері осы топтардың анықталады. Альдегид, мысалы, ол оңай тотығады және осылайша күшті азайту агенттері болып табылады. Осы топтардың құрылымы 3.2.кестеде ұсынылған.
Моносахарид, Дисахаридтер және Полисахаридтер болып көмірсулар негізгі үш сыныпқа бөлінеді
Қарапайым органикалық молекулалар үлкен макромолекулаларды синтездеу үшін бастапқы материалдар ретінде қызмет етеді. Макромолекула көптеген қайталанатын бірліктерден құралған үлкен молекула болып табылады.Осы қалыппен құралған молекулалар полимерлер деп аталса, осы полимерлер құрайтын молекула мономерлер деп аталады. Процесс кезінде жеке бірліктердің бір бірімен қосылу нәтижесінде судың жойылуы орын алады. . Енді керісінше полимерлердің ыдырауы гидролиздену процессі арұылы жүреді. Тірі ағзада макромолекуланың үш типі бар:полисахарид нуклейн қышқылы ақуыз. Маномерлері моносахарид аминқышқылдары нуклеотид. Макромолкулалар жасушаның құрғақ массасының 90 процентн алады. Полисахаридтер қосымша қорек көзінде тұрады және құрылымдық функцияда ал белоктар мен нуклейн қышқылы ақпараттық молекула ретінде болады. Бул белоктар мен нуклейн қышқылы үшін маномерлердің буындарының жүйеленуі маңызды және ол полисахаридтерге қарағанда өте қатты өзгертеді. Біз бұл бөлімде макромолекулалардың үш типін жіне суббірліктерге коптеп токталамыз.Және липидтерді де коса карастырамыз ол да қарапайым молекулалардан құралған. 3.2. Көмірсулар
3,2 Көмірсулар х және у әр түрлі мәндер болуы мүмкін формуласы СНО, көміртегі, сутегі және оттегі тұратын заттар болып табылады. Атауы «көмірсулар» сутегі және оттегі су молекуласының (оттегі атомы бір екі сутегі атомдары) сияқты. Барлық көмірсулар - олардың молекулаларының немесе альдегидтер немесе кетондар, және одан да көп гидроксил топтары әрқашан бар. Альдегид, гидроксил және кето - көмірсулар химиялық қасиеттері осы топтардың анықталады. Альдегид, мысалы, ол оңай тотығады және осылайша күшті азайту агенттері болып табылады. Осы топтардың құрылымы 3.2.кестеде ұсынылған.
Моносахарид, Дисахаридтер және Полисахаридтер болып көмірсулар негізгі үш сыныпқа бөлінеді
3.2.1. Моносахаридтер
Моносахаридтер- қарапайым қант. 3.7 суретте олардың жалпы формуласын сипаттап көрсетеді. Моносахаридтерге арасында оның молекуласы көміртек атомдарының санына байланысты триоз,тетрозес, пентозес, гекзосес және гептозес болып ажыратылады. Табиғатта, ең көп кездесетін пентоз және гексоз. Олар тыныс процесінде аралық рөлін, фотосинтез және көмірсулар алмасуынан басқа да процестер ойнайды
Мұндай рибозы, дезоксирибоза, булоза ретінде С5Н10O5 пентоз,
Нуклеин қышқылдарының синтезіне қатысатын; ДНҚ-ның белгілі бір коэнзим синтездеу мысалы рибоза тартылған - - рибоза РНК дезоксирибоза бір бөлігі болып табылады АТФ синтезіне қатысатын НАД және НАДФ синтезі (рибоза) Рибулозабифосфат 5-көміртекті қант рибулоза синтезделген C02 фотосинтез кезінде акцепторы ретінде қызмет етеді
C6H206 гексоз, мысалы, глюкоза, фруктоза, галактоза
Тыныс алу кезінде тотығу кезінде босатылған энергия көзі ретінде қызмет етеді; Глюкоза - қалыпты тыныс алу субстраты, және ең көп таралған моносахарид
Бір дисахарид қалыптастыруда екі моносахарид бірігіп- Дисахаридтер синтездеу қатысады.
Альдоза және кетоза
Көміртек атомдарының ішінде моносахарид молекуласында қосымша гидроксил тобы да кіреді. Оған не альдегид тобы немесе кетогруппа кіреді. Моносахарид бірінші альдоза екінші кетоза деп аталады. Осындай образбен моносахаридьер өзін альдоза немесе кетоза ретінде көрсете алады. Қарапайым моносахаридтерде екі триоз болады. Олар: глицеральдегид и дигидроксиацетон. Глицеральдегид альдегид группасынан и дигидроксиацетон кетогруппадан тұрады. Альдоза кетозаға қарағанда көп кездеседі. Бізге глюкозамен танысқан өте пайдалы. Формуласы С6Н12О6.
Моносахаридтер- қарапайым қант. 3.7 суретте олардың жалпы формуласын сипаттап көрсетеді. Моносахаридтерге арасында оның молекуласы көміртек атомдарының санына байланысты триоз,тетрозес, пентозес, гекзосес және гептозес болып ажыратылады. Табиғатта, ең көп кездесетін пентоз және гексоз. Олар тыныс процесінде аралық рөлін, фотосинтез және көмірсулар алмасуынан басқа да процестер ойнайды
Мұндай рибозы, дезоксирибоза, булоза ретінде С5Н10O5 пентоз,
Нуклеин қышқылдарының синтезіне қатысатын; ДНҚ-ның белгілі бір коэнзим синтездеу мысалы рибоза тартылған - - рибоза РНК дезоксирибоза бір бөлігі болып табылады АТФ синтезіне қатысатын НАД және НАДФ синтезі (рибоза) Рибулозабифосфат 5-көміртекті қант рибулоза синтезделген C02 фотосинтез кезінде акцепторы ретінде қызмет етеді
C6H206 гексоз, мысалы, глюкоза, фруктоза, галактоза
Тыныс алу кезінде тотығу кезінде босатылған энергия көзі ретінде қызмет етеді; Глюкоза - қалыпты тыныс алу субстраты, және ең көп таралған моносахарид
Бір дисахарид қалыптастыруда екі моносахарид бірігіп- Дисахаридтер синтездеу қатысады.
Альдоза және кетоза
Көміртек атомдарының ішінде моносахарид молекуласында қосымша гидроксил тобы да кіреді. Оған не альдегид тобы немесе кетогруппа кіреді. Моносахарид бірінші альдоза екінші кетоза деп аталады. Осындай образбен моносахаридьер өзін альдоза немесе кетоза ретінде көрсете алады. Қарапайым моносахаридтерде екі триоз болады. Олар: глицеральдегид и дигидроксиацетон. Глицеральдегид альдегид группасынан и дигидроксиацетон кетогруппадан тұрады. Альдоза кетозаға қарағанда көп кездеседі. Бізге глюкозамен танысқан өте пайдалы. Формуласы С6Н12О6.
Сур. 3.9. . Ашық тізбегінің құрылымы және екі глюкоза молекулалардың циклдік нысандары - су ерітіндісінде А және (3-глюкоза, осы үш нысандары мынадай қатысты тепе-теңдік бар: 0,02% - ашық тізбек, 36% - а-глюкоза және 64% - $ - глюкоза.
Альфа және бета изомерлер
Сур. және бета (R) -form - 3,9 циклдік құрылымы альфа (а) ретінде белгілі екі нысандарда өмір сүре алатынын көрсетеді. оған астам - а-гидроксил тобына P-нысан, ал цикл ұшақтың төмен орналасқан бірінші маған көміртек атомы құрайды. сол химиялық формула Мұндай молекулалар, бірақ изомерлер деп аталатын түрлі құрылымы бар. Сур. 3.11 кеңістік моделі және глюкоза б изомеры ұсынады. молекулалардың глюкоза ерітіндісін кез келген нүктесінде-ақ ашық тізбек және бөлігін бар - циклдік түрінде. Соңғы неғұрлым тұрақты болып табылады, сондықтан басым. екі циклдік нысандарын, және керісінше бірі үшін ашық тізбек мүмкін риясыз Шарлау. Осылайша үнемі ақыр соңында тепе (сур. Қараңыз. 3.9) тұрақты болып қалады sootnoshe¬nie түрлі нысандары онда жеткен.
Жоғарыда көрсетілгендей, тек құрылымын циклдік глюкоза дисахаридтерге және полисахаридтер қалыптастырады. A- және олар өте көп, олар молекула құрайды қасиеттеріне б-глюкоза шағын, әсері арасындағы құрылымдық айырмашылықтар болғанымен. Мұнда біз көруге болады, бұл крахмал глюкоза-бөлігі, және б-глюкоза, ал - мүлдем екі түрлі қасиеттері бар целлюлоза полисахарид жылы.
Сур. және бета (R) -form - 3,9 циклдік құрылымы альфа (а) ретінде белгілі екі нысандарда өмір сүре алатынын көрсетеді. оған астам - а-гидроксил тобына P-нысан, ал цикл ұшақтың төмен орналасқан бірінші маған көміртек атомы құрайды. сол химиялық формула Мұндай молекулалар, бірақ изомерлер деп аталатын түрлі құрылымы бар. Сур. 3.11 кеңістік моделі және глюкоза б изомеры ұсынады. молекулалардың глюкоза ерітіндісін кез келген нүктесінде-ақ ашық тізбек және бөлігін бар - циклдік түрінде. Соңғы неғұрлым тұрақты болып табылады, сондықтан басым. екі циклдік нысандарын, және керісінше бірі үшін ашық тізбек мүмкін риясыз Шарлау. Осылайша үнемі ақыр соңында тепе (сур. Қараңыз. 3.9) тұрақты болып қалады sootnoshe¬nie түрлі нысандары онда жеткен.
Жоғарыда көрсетілгендей, тек құрылымын циклдік глюкоза дисахаридтерге және полисахаридтер қалыптастырады. A- және олар өте көп, олар молекула құрайды қасиеттеріне б-глюкоза шағын, әсері арасындағы құрылымдық айырмашылықтар болғанымен. Мұнда біз көруге болады, бұл крахмал глюкоза-бөлігі, және б-глюкоза, ал - мүлдем екі түрлі қасиеттері бар целлюлоза полисахарид жылы.
Сур. 3.10. Ашық тізбек (A) және айналмалы (B) нысаны рибоза молекуласы (бес сақина мүшесі).
3.2.2.Дисахаридтер
Сур. 3.7 дисахаридтердің кейбір қасиеттерін көрсетеді. Дисахаридтерге әдетте Моносахаридтерге гексоз арасындағы конденсат реакциялардың құрылады. реакция конденсациясы су алып тастауды көздейді:
Конденсация
С6Н|206 + С6Н1206 v х С12Н22О11 + Н20 Гидролиз
Реакция нәтижесінде екі моносахарид арасында реакция жүргесін гексоз түзіледі. Конденсациялық реакция нәтижесіндегі екі моносахарид арасындағы байланыс гликозидті байланыс деп аталады. Әдетте ол 1нші және 4нші көміртек атомдарының көрші көміртек атомымен арасында болады. Бұл процесс аяқсыз және ол гигантты молекулалар деп аталады. Осыдан кейін моносахаридті бірліктер қосылады. Өйткені олар қалдықтар. Осылай мальтоза екі қалдық глюкозаның арасында жүреді.
Мальтоза = Глюкоза + Глюкоза
Лактоза = Глюкоза + Галактоза
Сахароза = Глюкоза + Фруктоза
Сур. 3.7 дисахаридтердің кейбір қасиеттерін көрсетеді. Дисахаридтерге әдетте Моносахаридтерге гексоз арасындағы конденсат реакциялардың құрылады. реакция конденсациясы су алып тастауды көздейді:
Конденсация
С6Н|206 + С6Н1206 v х С12Н22О11 + Н20 Гидролиз
Реакция нәтижесінде екі моносахарид арасында реакция жүргесін гексоз түзіледі. Конденсациялық реакция нәтижесіндегі екі моносахарид арасындағы байланыс гликозидті байланыс деп аталады. Әдетте ол 1нші және 4нші көміртек атомдарының көрші көміртек атомымен арасында болады. Бұл процесс аяқсыз және ол гигантты молекулалар деп аталады. Осыдан кейін моносахаридті бірліктер қосылады. Өйткені олар қалдықтар. Осылай мальтоза екі қалдық глюкозаның арасында жүреді.
Мальтоза = Глюкоза + Глюкоза
Лактоза = Глюкоза + Галактоза
Сахароза = Глюкоза + Фруктоза
Сур. 3.11. Кеңістіктік моделі a- / 5-глюкоза.
Сур. 3.12. Дисахарид және полисахарид моносахарид бірліктерінен қалыптасуы. Осы мысалды а глюкозадан мальтоза қалыыптасқан, және одан крахмал синтезделген.
Мальтоза (уыт қант) амилаза деп аталатын ас қорыту ферменттернен тұратын крахмал арқылы сипатталады. Бұл әдетте жануарлар ас қорыту жолдарында немесе тұқым өнген уақытта кездеседі. Арпа крахмал көзі болып табылады, атап айтқанда қолданылады. Біріншіден, мальтозаны крахмал айырбастау нәтижесінде, арпаның шығуын қамтамасыз етеді. Әрі қарай, ашытқы ферменттеу алкоголь кезінде мальтозаны қалыптасады. Осы кезеңде ол фермент Белсенділігін мальтазы арқылы глюкоза ішіне мальтоза секцияларға бөледі - малдың көмірсулардың қорытылуы сияқты процесті жалғасуда.
Лактоза, немесе сүт қанты, тек Емшек сүтіне үйренген және жас сүтқоректілер үшін маңызды энергия көзі болып табылады. Ол баяу, сондықтан энергия тұрақты тұрақты ағынын қамтамасыз ете алады қорытады.
Сахароза, немесе қант құрағы - табиғи полисахаридтерде ең көп таралған. Көп жағдайларда, ол көп мөлшерде флоэм арқылы тасымалданатын өсімдіктерде кездеседі. Оның жоғарғы ерігіштігіне байланысты ол жоғары концентратталған ерітінділерді тасымайлдай алады. Химиялық байланыста инертті газдарға қанық. Яғни бір жерден екінші жерге орын ауыстырған кезде ешқандай метоболизмге қатыспайды.Осыған байланысты сахароза арасындақосымша қорек көзінен алшақтатылады. Сахароза қант қызылшасынан алынады. Ол кәдімгі пайдаланатын қантымыз.
Редуцирленетін қанттар
Барлық кезінде қандай моносахаридтерге және мальтозаны және лактоза, оның ішінде кейбір дисахаридтерге, (қысқарту) азайту тобына тиесілі қанттар
қысқарту реакция кіретін қабілетті т. е. қосылыстар. Сахароза жалғыз ортақ емес-азайту қанттар қант болып табылады. Бенедикт реакциясын және Fehling реакциясын (бөлім 3.7.) - - Мыс үшін иондық Мыстан жасалған қалпына келтіру үшін осы қант қабілетіне негізделген қанттар азайту кәдімгі екі жауап. екеуі де реакцияға, ерімейтін мыс оксиді (1) (20 мөлшерінде) дейін төмендейді мыс сульфаты (ІІ) (C11SO4), сілтілік ерітіндісімен пайдаланылады.
3.2.3. Полисахаридтер
Полисахаридтер- 3,7 суретте полисахаридтің кейбір жерлері көрсетілген. Бұл құрылым біздің қоректік заттарымызда және энергиямызда және құрылыс мателиялдарында үлкен роль ойнайдыПолисахаридтердің молекулаларының үлкендігі суда ерімеуін қамтамсыз етеді, Сондықтан қосымша қоректік зат болуға ыңғайлы. Жасушада химиялық шабуылға епсіз. Және гидролиз жолымен тез қанттан ыдырай алады. Ол да моносахаридтерден құралған полисахарид.
Крахмал α глюкоза полимері. Өсімдікте крахмал маңызды тотығу қосымшасы болып табылады. Жануарларда крахмал жоқ оларда оның қызметін гликоген атқарады. Ол оңай тыныс алу кезінде глюкозаға дейін ыдырайды. Сосын глюкозадан целлюлоза да пайда болады. Крахмал екі компоненттен тұрады. Амилоза және амилопектина. Амилозаның ұзын тізбегінде бірнеше мың глюкоза қалдығы орналасқан. 1 мен 4 байланысты. Ол өзіне компактті фороманы қабылдайды. Тармақталған амилопектин полисахариді үдемелі қамтамасыз етілуі 1 және 6ншы гликозидті байланысты қалыптастыру үшін болып табылады. Амилозада Иод Калий Иоды ерітіндісі қою көк түсті береді. Ал амилопектин қызыл күлгін түсті. Оны ең бірінші жапырақ хромопласттардан көруге болады. Картоптан көп көреміз Тұқымнан да көп көреміз. ӘР түрлі өсімдікте крахмал қабаттары көбейеді.
Гликоген
Гликоген бұл крахмалмен бірдей айырмашылығы ол жануарларда синтезделеді. Бұл да қосалқы полисахаридтердің бірі. ОЛ да альфа глюкозадан құралған.Көптеген саңырауқұлақтарда кездеседі. Бауыр мен бұлшық етте үлкен роль ойнайды.Энергияның көзі болып табылады. Қайта глюкоза түрлендіруде гормондарды реттеп отырады. Гликоген құрылысы амилопектин құрылысна өте ұқсас. Бірақ тіхзбегі күштірек байланысқан. Бұлшық етте және бауырда бастф рольді алады. Былай аитканда метоболитикалық энергия ретінде жүреді. Инсулин ретінде глюкозада тұрлендіру кезінде гормон бөледі. Өз құрылысында амилопектинге көп ұқсайлы. Бірақ тізбек өте күшті. Жасушада гликоген ұсақ түйіршік ретінде жүреді.
Лактоза, немесе сүт қанты, тек Емшек сүтіне үйренген және жас сүтқоректілер үшін маңызды энергия көзі болып табылады. Ол баяу, сондықтан энергия тұрақты тұрақты ағынын қамтамасыз ете алады қорытады.
Сахароза, немесе қант құрағы - табиғи полисахаридтерде ең көп таралған. Көп жағдайларда, ол көп мөлшерде флоэм арқылы тасымалданатын өсімдіктерде кездеседі. Оның жоғарғы ерігіштігіне байланысты ол жоғары концентратталған ерітінділерді тасымайлдай алады. Химиялық байланыста инертті газдарға қанық. Яғни бір жерден екінші жерге орын ауыстырған кезде ешқандай метоболизмге қатыспайды.Осыған байланысты сахароза арасындақосымша қорек көзінен алшақтатылады. Сахароза қант қызылшасынан алынады. Ол кәдімгі пайдаланатын қантымыз.
Редуцирленетін қанттар
Барлық кезінде қандай моносахаридтерге және мальтозаны және лактоза, оның ішінде кейбір дисахаридтерге, (қысқарту) азайту тобына тиесілі қанттар
қысқарту реакция кіретін қабілетті т. е. қосылыстар. Сахароза жалғыз ортақ емес-азайту қанттар қант болып табылады. Бенедикт реакциясын және Fehling реакциясын (бөлім 3.7.) - - Мыс үшін иондық Мыстан жасалған қалпына келтіру үшін осы қант қабілетіне негізделген қанттар азайту кәдімгі екі жауап. екеуі де реакцияға, ерімейтін мыс оксиді (1) (20 мөлшерінде) дейін төмендейді мыс сульфаты (ІІ) (C11SO4), сілтілік ерітіндісімен пайдаланылады.
3.2.3. Полисахаридтер
Полисахаридтер- 3,7 суретте полисахаридтің кейбір жерлері көрсетілген. Бұл құрылым біздің қоректік заттарымызда және энергиямызда және құрылыс мателиялдарында үлкен роль ойнайдыПолисахаридтердің молекулаларының үлкендігі суда ерімеуін қамтамсыз етеді, Сондықтан қосымша қоректік зат болуға ыңғайлы. Жасушада химиялық шабуылға епсіз. Және гидролиз жолымен тез қанттан ыдырай алады. Ол да моносахаридтерден құралған полисахарид.
Крахмал α глюкоза полимері. Өсімдікте крахмал маңызды тотығу қосымшасы болып табылады. Жануарларда крахмал жоқ оларда оның қызметін гликоген атқарады. Ол оңай тыныс алу кезінде глюкозаға дейін ыдырайды. Сосын глюкозадан целлюлоза да пайда болады. Крахмал екі компоненттен тұрады. Амилоза және амилопектина. Амилозаның ұзын тізбегінде бірнеше мың глюкоза қалдығы орналасқан. 1 мен 4 байланысты. Ол өзіне компактті фороманы қабылдайды. Тармақталған амилопектин полисахариді үдемелі қамтамасыз етілуі 1 және 6ншы гликозидті байланысты қалыптастыру үшін болып табылады. Амилозада Иод Калий Иоды ерітіндісі қою көк түсті береді. Ал амилопектин қызыл күлгін түсті. Оны ең бірінші жапырақ хромопласттардан көруге болады. Картоптан көп көреміз Тұқымнан да көп көреміз. ӘР түрлі өсімдікте крахмал қабаттары көбейеді.
Гликоген
Гликоген бұл крахмалмен бірдей айырмашылығы ол жануарларда синтезделеді. Бұл да қосалқы полисахаридтердің бірі. ОЛ да альфа глюкозадан құралған.Көптеген саңырауқұлақтарда кездеседі. Бауыр мен бұлшық етте үлкен роль ойнайды.Энергияның көзі болып табылады. Қайта глюкоза түрлендіруде гормондарды реттеп отырады. Гликоген құрылысы амилопектин құрылысна өте ұқсас. Бірақ тіхзбегі күштірек байланысқан. Бұлшық етте және бауырда бастф рольді алады. Былай аитканда метоболитикалық энергия ретінде жүреді. Инсулин ретінде глюкозада тұрлендіру кезінде гормон бөледі. Өз құрылысында амилопектинге көп ұқсайлы. Бірақ тізбек өте күшті. Жасушада гликоген ұсақ түйіршік ретінде жүреді.
Сур. 3.14. целлюлоза құрылымы. Целлюлоза / 5-глюкозаны А. қалыптастыру. O-топ және 1 MI 4 көміртегі атомдары тиюіне мүмкін бойынша - әрбір sle¬duyuschy глюкоза қалдық алдыңғы 180 ° дейін, қандай гликозидтік байланыс және қалыптастыру бар Конденсациясы реакция қатысты бұрыла болады екенін ескеріңіз. B. microfibrils және microfibril целлюлоза молекулаларды біріктіру - macrofibrils (талшықтар) қаласында.
Сур. 3.14. целлюлоза құрылымы. Целлюлоза / 5-глюкозаны А. қалыптастыру. O-топ және 1 MI 4 көміртегі атомдары тиюіне мүмкін бойынша - әрбір sle¬duyuschy глюкоза қалдық алдыңғы 180 ° дейін, қандай гликозидтік байланыс және қалыптастыру бар Конденсациясы реакция қатысты бұрыла болады екенін ескеріңіз. B. microfibrils және microfibril целлюлоза молекулаларды біріктіру - макрофибрилдер (талшықтар) бойынша.
Целлюлоза
Целлюлоза - в-глюкозасының полимері.Крахмал мен гликогенге қарағанда бұл полисахарид құрылыс функцияларын орындайды. в-глюкозаның екі молекуласы бір-бірімен қосылған кезде 1-көміртек атомында топ—ОН 4-көміртек атомындағы топ—ОН-пен тек молекулалардың біреуі ғана басқаларға қарағанда 180° айналып тұрған жағдайда ғана жалғаса алады. (сурет 3.14). Бұл топ—ОН 1-атом кезінде сақинаның жазықтығында,ал, топ —ОН 4- атом кезінде оның үстінен орналасуына байланысты. Осы тәсілмен, целлюлоза молекуласының әрбір келсесі қалдығы 180°-қа бұрылып тұрады. Дәл осы- целлюлоза молекулаларының крахмал молекулаларынан басты айырмашылығы.
Целлюлозада көміртектің 50% жуық мөлшері сақталған,және ортақ массасы жөнінен ол Жер бойынша барлық органкиалық қосылыстардың ішінен 1-ші орынды алады. Практика тұрғысынан целлюлозаны толықтай өсімдіктер құрайды, бірақ ол кейбір төменгі омыртқасыздар мен саңырауқұлақтардың қарапайым топтарында да кездеседі. Целлюлозаның Жқатты қамтамасыз ететін сутектік байланыс түзеді. 60—70 тізбектер бір-бірімен микрофибриллдерде қосылған,ал соңындағылар шоқ болып ,яғни макрофибриллдер деген ірі құрылымдарға жиналған (сурет. 3.14, Б). Бұндай құрылыста үзілуге төзімділік жоғарырақ (кейбір көріністер целлюлозадан тұратын мақта сияқты материалға жарылысқа сынақ берді).Макрофибриллдік целлюлозаның жасуша қабырғаларының қабаттары құрылысқа одан да қатты беріктік беретін басқа да полисахаридтерден (см. Оның сипаттамасы - 5.10.10) тұратын цементтеуші матрикске тиелген.
Осы тәсілмен, өсімдік жасушалары целлюлозаның бірнеше қабаттарынан тұратын қабықшамен жабылған.Осмотикалық күш әсерінен ішке су енген кезде жасуша созылатын орын бағыты жасушада қабырғасындағы целлюлоза қабаттарына байланысты болғандықтан ол белгілі бір өлшеммен форманы анықтап, осылай ол оларды жарылыстан қорғайды. Су түскеннен бойда жасуша созылады және оның ішінен қысым өседі-жасуша тургеценттік болады. Қабық астындағы қатты бөлігінен айырылған өсімдіктерде тургесценттілік жасушалар өсімдік тірегін қамтамасыз етеді.Барлық қабатының беріктігінен целлюлозалар суды және онда еритін заттарды оңай өткізеді,бұл қасиет белсенді функциялаушы өсімдік жасуашалрына тән.
Целлюлозаның өсімдік қабырғаларының құрылымдық компоненті екенін айтсақ та, ол сонымен қатар кейбір жануарларға,бактериялар мен саңырауқұлақтарға азық ретінде болады.Целлюлозаны глюкозаға дейін ыдырататын целлюлаза ферменті табиғатта сирек кездеседі.Сондықтан жануарлардың басым бөлігі және де адамдар целлюлоза практика тұрғысынан глюкозаның потенциальды өте қымбат басты көзі және сарқылмайтын болса да оны қолдана алмайды.
Полисахаридтерге ұқсас заттар
Хитин
Хитин оның құрылымы мен функциясы целлюлоза өте жақын болып табылады; ол сондай-ақ құрылымдық полисахарид (сур. 3.15) болып табылады. Хитин көптеген саңырауқұлақтарда кездеседі.
Сурет. 3.15. хитин құрылымы.
Құрылысы целлюлозаның құрылысына сәйкес. Екінші көміртек атомында ОН тобын NH-CO-CH3 группасы басады. Целлюлоза сиақты ол да түйіндермен түйінделген.
Мурейн-бактериялық жасушалардың (Sec. 2.3.1) және снарядтар функциясы. Оның құрылымы, оның молекуласы хитин ұқсас.
3.3. Липидтер
Липидтер — (гр. λίπος, lípos — май) — барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді заттар.
Нағыз липидтер бұлар қиын эфирлер. Олар өзара майлы қышқылдар немесе кез келген спирт арасында конденсация жүру нәтижесінде болады.
3.3.1. Липид компоненттері
Майлы қышқылдар: Онда СООН группасы болады. Ортақ формуласы R-COOH. Әр тізбек бір бірінен СН2ге байланысты өзгеріп отырады. Майлы қышқылдың көп бөлігі 16-18 ге дейінгі көміртек атомынан тұрады. 3,16 суретте май қышқылдарының құрылысы көрсетілген.Көміртек атомынан және сутегінен тұратын көміртек құйрығын құрайтын ұзын тізбегіне назар аударыныз. ОЛ суда ерімейтін липидтерден тұрады. Гидрофобты.
Арасында май қышқылдарында екі байланыс кездеседі.Оларды қанықпаған деп атайды.и Ал қос байланыс жоқ май қышқылдары қаныққан болып есептеледі.
3.3. Липидтер
Липидтер — (гр. λίπος, lípos — май) — барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді заттар.
Нағыз липидтер бұлар қиын эфирлер. Олар өзара майлы қышқылдар немесе кез келген спирт арасында конденсация жүру нәтижесінде болады.
3.3.1. Липид компоненттері
Майлы қышқылдар: Онда СООН группасы болады. Ортақ формуласы R-COOH. Әр тізбек бір бірінен СН2ге байланысты өзгеріп отырады. Майлы қышқылдың көп бөлігі 16-18 ге дейінгі көміртек атомынан тұрады. 3,16 суретте май қышқылдарының құрылысы көрсетілген.Көміртек атомынан және сутегінен тұратын көміртек құйрығын құрайтын ұзын тізбегіне назар аударыныз. ОЛ суда ерімейтін липидтерден тұрады. Гидрофобты.
Арасында май қышқылдарында екі байланыс кездеседі.Оларды қанықпаған деп атайды.и Ал қос байланыс жоқ май қышқылдары қаныққан болып есептеледі.